Ενώ οι μαθητικές καταλήψεις συνεχίζονται και επεκτείνονται, μια εξαιρετικά ενδιαφέρουσα και επίκαιρη επιστημονική ημερίδα με θέμα «Νεανικές κουλτούρες αμφισβήτησης στη μεταπολεμική Ελλάδα» οργανώνουν η Εταιρεία Μελέτης της Ιστορίας της Αριστερής Νεολαίας (ΕΜΙΑΝ) και το Κέντρο Έρευνας Νεότερης Ιστορίας (ΚΕΝΙ) της Παντείου, την Τρίτη 11 Νοεμβρίου, στο Πάντειο Πανεπιστήμιο (αίθουσα ΔΕΣΚΟΙ). Η ημερίδα, που ερευνά τις κυμαινόμενες σχέσεις που αποκατέστησαν οι νεολαιίστικες κουλτούρες με την αμφισβήτηση, την πολιτική και τον ελεύθερο χρόνο, ολοκληρώνεται με μια στρογγυλή τράπεζα. Σε αυτήν η Έφη Αβδελά και ο Κώστας Κατσάπης, συγγραφείς δύο πρόσφατων σημαντικών βιβλίων για τη μεταπολεμική νεολαία ( Έφη Αβδελά, «Νέοι εν κινδύνω». Επιτήρηση, αναμόρφωση και δικαιοσύνη ανηλίκων μετά τον πόλεμο, Πόλις, 2013· Κώστας Κατσάπης, Το «πρόβλημα νεολαία». Μοντέρνοι νέοι, παράδοση και αμφισβήτηση στη Μεταπολεμική Ελλάδα, 1964-1974, Εκδόσεις Απρόβλεπτες 2013) συζητούν με τον Κώστα Κατσούδα και την Αγγελική Χριστοδούλου για τα βιβλία τους. Με την ευκαιρία αυτή θέσαμε στην Έφη Αβδελά και τον Κώστα Κατσούδα πέντε κοινές ερωτήσεις, εκκινώντας από τα θέματα που αναδεικνύουν οι μελέτες τους.
Στρ. Μπ.
Οι ερωτήσεις
1. «Ηθικός πανικός» για τη νεολαία: μια έννοια σημαντική και στις δύο μελέτες. Πότε συγκροτείται ιστορικά στην Ελλάδα, αυτός ο «ηθικός πανικός»;
2. Μελετάτε το θέμα σας και στη διεθνή και στην ελληνική του διάσταση. Σε τι έγκειται η ελληνική ιδιαιτερότητα;
3. Τι είναι αυτό που ξέρατε ήδη ξεκινώντας την έρευνά σας και ποια είναι τα καινούργια πράγματα, οι νέες διαστάσεις που προέκυψαν από αυτήν; Τι σας εξέπληξε;
4. Το 1974 αποτελεί μια προφανή τομή. Τι σημαίνει αυτό το χρονικό ορόσημο (1974) για το θέμα το οποίο μελετήσατε, αλλά και γενικότερα για το «φαινόμενο νεολαία»;
5. Αν συνεχίζατε τη μελέτη σας, και την εντοπίζατε στον 21ο αιώνα, με ποιους άξονες θα το κάνατε;
«Νέοι εν κινδύνω»
Συνέντευξη της Έφης Αβδελά
1. «Ηθικός πανικός». Ο «ηθικός πανικός» δεν είναι κεντρική έννοια σε αυτό το βιβλίο. Χρησιμοποιώ την έννοια περισσότερο σε προηγούμενη δουλειά μου. Εδώ είναι υπόρρητη. Όπως είναι γνωστό, ο «ηθικός πανικός» είναι έννοια που έχουν χρησιμοποιήσει κυρίως βρετανοί κοινωνιολόγοι, για να υποδείξουν μια υπερβολική δημόσια ανησυχία για συμπεριφορές που παρουσιάζονται στον τύπο σαν να είναι επικίνδυνο κοινωνικό φαινόμενο, προκαλούν αυστηρές κατασταλτικές ρυθμίσεις και συγχρόνως υιοθετούνται από κοινωνικές ομάδες ως στοιχείο συλλογικής ταυτότητας. Υπάρχει μεγάλη συζήτηση γύρω από τις χρήσεις και το περιεχόμενό της. Σε ό,τι με αφορά, υποστηρίζω ότι ο ηθικός πανικός για τη νεολαία είναι διεθνές φαινόμενο που εκδηλώνεται κατά τη δεκαετία του '50, διαπερνά το διπολισμό και απασχολεί τους διεθνείς οργανισμούς. Στην Ελλάδα κλιμακώνεται μέσα από τον τύπο, δεξιό και αριστερό, μέχρι τον Νόμο 4000 του 1958· αντιστοιχεί λιγότερο σε δημόσιες συμπεριφορές από ό,τι σε άλλες χώρες και περισσότερο στον στιγματισμό νεανικών συμπεριφορών που ξεφεύγουν από ό,τι θεωρείται σε κάθε πλαίσιο «κανονικό», επιθυμητό. Στο βιβλίο αυτό μιλώ περισσότερο για επιτήρηση, που δεν αφορούσε μόνο τους «παραστρατημένους» ανήλικους, αλλά όλους τους νέους. Τη θεωρώ το πνεύμα της εποχής, να κυριαρχεί τις δεκαετίες του '50 και του '60 και σε μεγάλο μέρος του '70, ιδίως στην επαρχία.
2. Η «ελληνική ιδιαιτερότητα». Στο βιβλίο εξετάζω πώς συγκροτείται ιστορικά στο δυτικό κόσμο από τα τέλη του 19ου αιώνα η κοινωνική κατηγορία των «παραβατικών ανηλίκων» και οι θεσμοί (δικαστικοί, προνοιακοί, επιστημονικοί, κτλ.) που τους μελετούν και τους διαχειρίζονται. Εξειδικεύω στην Ελλάδα και εστιάζω κυρίως στις δεκαετίες '50 και '60, μέσα από το υλικό της Υπηρεσίας Επιμελητών Ανηλίκων. Υπάρχουν αρκετές ελληνικές ιδιαιτερότητες. Συγκεκριμένα και ενδεικτικά:
* το γεγονός ότι ο μηχανισμός δικαιοσύνης ανηλίκων θεσπίζεται και αρχίζει να λειτουργεί σε περιόδους πολιτικής ανωμαλίας (δικτατορία Μεταξά, Κατοχή, μετεμφυλιακό κράτος) έχει ως αποτέλεσμα να είναι περισσότερο στραμμένος στην καταστολή παρά στην πρόνοια·
* οι κοινωνικές επιστήμες παραμένουν σε όλη την περίοδο εξαιρετικά περιθωριακές και επομένως δεν αναπτύσσεται όσο αλλού η εμπειρογνωμοσύνη ψυχολόγων, κοινωνικών λειτουργών και ψυχιάτρων σε ζητήματα σχετικά με τις συμπεριφορές ανηλίκων· αντίθετα, οι νομικοί κυριαρχούν στις συζητήσεις για τους «παραστρατημένους» ανήλικους και τη μεταχείρισή τους·
* οι δύο παραπάνω παράγοντες έχουν ως συνέπεια να επικρατεί στον επιστημονικό, στο νομικό και στο δημοσιογραφικό λόγο ο χαρακτηρισμός «εγκληματικότητα ανηλίκων» για πράξεις που αλλού χαρακτηρίζονται «παραβατικές»·
* οι νεανικές συμπεριφορές στο στόχαστρο συνδέονται με τις εξόφθαλμα άθλιες συνθήκες διαβίωσης των φτωχών λαϊκών στρωμάτων στη Θεσσαλονίκη και την Αθήνα μετά τον πόλεμο, χαρακτηριστικό της άνισης μεταπολεμικής ευημερίας, και τις οποίες αδυνατούν να βελτιώσουν οι αποσπασματικοί και ανεπαρκείς προνοιακοί μηχανισμοί, δημόσιοι και ιδιωτικοί.
3. Οι «εκπλήξεις» της έρευνας. Έμαθα πάρα πολλά από αυτή την έρευνα. Με εξέπληξαν όμως κυρίως οι άνθρωποι, στους οποίους είχα εξαρχής επιλέξει να εστιάσω. Οι επιμελητές ανηλίκων με την επιμονή τους, τις ιδεολογικές αντιφάσεις τους, την επινοητικότητά τους απέναντι σε εξαιρετικά δύσκολες συνθήκες εργασίας· οι οικογένειες με τις εσωτερικές τους αντιθέσεις, τις στρατηγικές τους, τις ανεπάρκειές τους, τους μηχανισμούς επιβίωσης που οργανώνουν· και οι ανήλικοι, αγόρια και κορίτσια, όσο μπόρεσα να τους προσεγγίσω, περιχαρακωμένοι, υπό επιτήρηση, συχνά εγκαταλειμμένοι ή χωρίς κατανόηση, με τα πάθη και τις υπερβολές της ηλικίας τους, αλλά και με την ικανότητά τους να ονειρεύονται και να σχεδιάζουν το μέλλον τους. Θεωρώ ότι η ελληνική ιστοριογραφία έχει να κερδίσει πολλά αν στραφεί στους ανθρώπους στο παρελθόν, το κατεξοχήν υλικό της ιστορίας.
4. Το ορόσημο του 1974. Το 1974 είναι συμβατική τομή. Η έρευνα --η δική μου, αλλά και άλλων ιστορικών-- δείχνει ότι οι κοινωνικοί και πολιτισμικοί μετασχηματισμοί που ταυτίζουμε με τη Μεταπολίτευση έχουν ξεκινήσει ήδη από τη δεκαετία του '60, παρά την επιτήρηση και την καταστολή. Ότι δηλαδή οι πολιτικές περιοδολογήσεις δεν καλύπτουν αναγκαστικά τα άλλα πεδία του βίου. Η Μεταπολίτευση επιτρέπει σύντομα στους μετασχηματισμούς που έχουν ήδη συντελεστεί να αποκτήσουν δημόσια νομιμοποίηση, ενώ στο δημόσιο λόγο η «νεολαία» μετατρέπεται από απειλή σε εγγυητή της δημοκρατικής ομαλότητας και ελπίδα για το μέλλον. Γι' αυτό και η «γενιά του Πολυτεχνείου» δαιμονοποιήθηκε τα τελευταία χρόνια. Χρεώθηκε την ηχηρή διάψευση ουτοπικών προσδοκιών.
5. Στον 21ο αιώνα. Η μελέτη μου αφορά ένα ιστορικό φαινόμενο που ταυτίζεται με μια συγκεκριμένη περίοδο. Δεν έχει νόημα η επέκτασή του, γιατί αλλάζουν εντελώς οι όροι του θέματος. Αν συζητάμε για τους τρόπους με τους οποίους αντιμετωπίζονται οι νέοι από τη Μεταπολίτευση και μετά, το θέμα έχει ενδιαφέρον και μόλις έχει αρχίσει να μελετάται. Αν πάλι μιλάμε για συλλογικές μορφές δράσης νέων ανθρώπων, θεωρώ ότι εν πολλοίς παραμένουμε εγκλωβισμένοι σε κατηγοριοποιήσεις («πολιτική»/«απολίτικη») που μας εμποδίζουν να αναδείξουμε την πολυπλοκότητα των νεανικών συμπεριφορών και δράσεων, τον πληθυντικό χαρακτήρα της κατηγορίας «νέοι». Οι νέοι δεν είναι όλοι ίδιοι. Ούτε η «αμφισβήτηση» είναι φυσική συνέπεια της νεανικότητας.
Το «πρόβλημα νεολαία»
Συνέντευξη του Κώστα Κατσάπη
1. Ηθικός πανικός. Ως «ηθικό πανικό» τείνουμε να ορίζουμε την έντονη ανησυχία που κυριάρχησε τον δημόσιο λόγο στη διάρκεια των πρώτων μεταπολεμικών δεκαετιών σχετικά με την πορεία μιας νεολαίας που φαινόταν «ατίθαση», «εν κινδύνω» ή πολύ απλά ανεξέλεγκτη. Ο φόβος για τη νεολαία βεβαίως, δεν είναι ένα φαινόμενο που συναντάται για πρώτη φορά στην πρώτη μεταπολεμική περίοδο. Γνωρίζουμε καλά πως η εμφάνιση της νεολαίας ως μιας διακριτής κοινωνικής κατηγορίας ήδη από τα τέλη του 19ου αιώνα, φαινόμενο αλληλένδετο με την ύπαρξη για πρώτη φορά στις δυτικές κοινωνίες ενός ελεύθερου χρόνου ανάμεσα στην εξαρτημένη παιδική ηλικία και στις πολλαπλές ευθύνες της ενηλικίωσης, συνδυάστηκε με μία έντονη ανησυχία που αφορούσε τη διαχείριση αυτού ακριβώς του ελεύθερου χρόνου. Οπωσδήποτε όμως, ο όρος «ηθικός πανικός» τόσο στην Ελλάδα όσο και διεθνώς, δεν μπορούμε να πούμε πως εμφανίζεται παρά την επαύριο του Μεγάλου Πολέμου. Ήδη από τις αρχές της δεκαετίας του '50, πολύ εμφανώς στα μέσα της δεκαετίας με σημείο - τομή την εμφάνιση του ροκ εν ρολ και με πρωτοφανή ορμή από τις αρχές της επόμενης, ο «ηθικός πανικός» θα κυριαρχήσει στον δημόσιο λόγο, κάτι άλλωστε που λίγο- πολύ όλοι γνωρίζουμε από τις αποτυπώσεις του στον κινηματογράφο σε μια σειρά από κοινωνικά δράματα που προβάλλονται στις αρχές της δεκαετίας του '60 (Στεφανία, Κατήφορος, Νόμος 4000 κλπ).
2. Η «ελληνική ιδιαιτερότητα». Η ελληνική περίπτωση αποτελεί όντως τμήμα ενός ευρύτερου-διεθνούς κοινωνικού και πολιτισμικού φαινομένου που αφορά την ανάδυση της νεολαίας στο προσκήνιο, τη σταδιακή ριζοσπαστικοποίησή της και την πρωτοφανή ρήξη των όποιων δεσμών την συνέδεαν με τον κόσμο, τις αξίες και τις αρχές των ενηλίκων. Πίσω από τη ρήξη αυτή φαίνεται να υπάρχει μία «μαγική» λέξη που προκαλεί εύλογη αμηχανία και εκνευρισμό στους σχολιαστές του φαινομένου στη συγχρονία. Αναφέρομαι στον όρο «δυσφορία». Οι νέοι «δυσφορούν» απέναντι σε πράγματα που είναι μάλλον ακατανόητα σε ενήλικες οι οποίοι έχουν άλλες παραστάσεις, άλλες εμπειρίες και αδυνατούν να επεξεργαστούν τα αίτια της νεανικής «δυσφορίας». Για έναν ενήλικα λ.χ. που έχει ζήσει την καταστροφή της δεκαετίας του '40 ή θυμάται την κρίση του '29 και τα απόνερά της, η απαξίωση που δείχνουν οι νέοι για τη σταθερή εργασία είναι απολύτως ακατανόητη. Αυτή η «δυσφορία» αποτελεί το κλειδί για να αποκωδικοποιήσουμε τις εξελίξεις στη δεκαετία του '60. Βεβαίως, το τί την γεννά διαφέρει από χώρα σε χώρα ανάλογα με τις όποιες ιδιαιτερότητές της. Στις ΗΠΑ λ.χ. καθοριστικό υπήρξε το ζήτημα των διακρίσεων ενάντια στους αφροαμερικανούς τη δεκαετία του '50 όπως και ο κομφορμισμός της Μακαρθικής περιόδου, ενώ την επόμενη δεκαετία ο πόλεμος του Βιετνάμ λειτούργησε ως ο βασικός ιμάντας ρήξης με μια απονομιμοποιημένη πραγματικότητα. Στη Δυτική Γερμανία κυρίαρχο είναι το όνειδος του ναζισμού. Στην Ιταλία η μνήμη του φασισμού αλλά και η ασφυκτική παρουσία της Καθολικής Εκκλησίας στην καθημερινότητα των νέων ανθρώπων. Στην Ελλάδα το πλαίσιο είναι πολύ διαφορετικό, κάποιες βασικές συνιστώσες του ωστόσο, καθορίζουν σημαντικά τη συνείδηση της νεολαίας: ο πολιτικός αυταρχισμός από τη μία και ο κραταιός συντηρητισμός που χαρακτηρίζει συνολικά την ελληνική κοινωνία συγκροτούν το κάδρο εντός του οποίου φαίνεται να ριζοσπαστικοποιείται η νεολαία ευθυγραμμιζόμενη με όσα συμβαίνουν κατά βάση στον δυτικό κόσμο, αλλά από ένα σημείο και μετά και στις σοσιαλιστικές κοινωνίες.
3. Οι «εκπλήξεις» της έρευνας. Είναι πραγματικά εντυπωσιακό το πόσο γρήγορα μετασχηματίζεται, «ωριμάζει» θα λέγαμε, η νεανική κουλτούρα. Από το 1964, όταν εμφανίζονται οι Beatles στο προσκήνιο, μέχρι το 1970 οπότε και διαλύονται, είναι μόλις έξι χρόνια. Έξι χρόνια, στη διάρκεια των οποίων έχουν συμβεί τα πάντα. Επίσης εντυπωσιακό είναι (το επισημαίνει και η Έφη Αβδελά) η απουσία της πολιτικής από την όλη περί «ηθικού πανικού» συζήτηση που λαμβάνει χώρα τη δεκαετία του '60. Πράγματι, οι νύξεις για προφανείς συσχετίσεις ανάμεσα στα πολιτικά τεκταινόμενα και τη νεανική κουλτούρα είναι ελάχιστες. Αντιθέτως, οι σχολιαστές του φαινομένου επισημαίνουν συνεχώς τον μη πολιτικό χαρακτήρα του «προβλήματος», δεδομένου ότι (ή ίσως επειδή) αυτός αφορούσε δυνητικά κάθε ελληνική οικογένεια. Παρ' όλα αυτά, είναι πραγματικά ενδιαφέρουσα η σχέση που έχει η εξέλιξη της νεανικής κουλτούρας με την σταδιακή ριζοσπαστικοποίηση μεγάλων τμημάτων της ελληνικής νεολαίας κάτι που όπως υποστηρίζω, ελπίζω όχι ανεπιτυχώς, στο βιβλίο μου, οι αναλυτές του δικτατορικού καθεστώτος είχαν καταλάβει έγκαιρα.
4. Το ορόσημο του 1974. Όπως αναφέρω στον επίλογο του βιβλίου μου, το 1974 αποτελεί μία σημαντική τομή, δεδομένου ότι τότε ακριβώς οι νέοι άνθρωποι παύει να γίνονται αντιληπτοί ως ένα «πρόβλημα», αντιθέτως η νεότητα προσλαμβάνεται πλέον ως όχημα για την πολιτική, κοινωνική και πολιτισμική πρόοδο της χώρας. Φυσικά, οι ρίζες της εξέλιξης αυτής βρίσκονται στη σκληρή σύγκρουση της φοιτητικού κινήματος με την Δικτατορία και ειδικότερα στα γεγονότα της Νομικής και του Πολυτεχνείου, αλλά και στον πρωταγωνιστικό ρόλο που έπαιξε η νεολαία το καλοκαίρι του 1965. Αυτό δε σημαίνει ότι ξαφνικά σταμάτησαν να υπάρχουν όλα τα στοιχεία εκείνα που τα προηγούμενα χρόνια είχαν γεννήσει την πολλαπλή ως προς το περιεχόμενό της δυσφορία των νέων, αντιθέτως μάλιστα. Παρ' όλα αυτά δεν θα πρέπει να υποτιμήσουμε την τομή του 1974. Η αλλαγή των αντιλήψεων της κοινωνίας ως προς τη νεότητα είναι εντυπωσιακή και θα εκφραστεί σε επίπεδο κρατικής πολιτικής λίγα χρόνια αργότερα από την πρώτη κυβέρνηση του Α. Παπανδρέου, όταν και θα αναγνωριστεί θεσμικά η νεότητα και η σημασία της μέσα από τρεις βασικές τομές που έρχονται να «δικαιώσουν» ας το πούμε έτσι, τους αγώνες των νέων τα προηγούμενα χρόνια: αναφέρομαι στο δικαίωμα ψήφου στα 18 που δόθηκε στους νέους, στην θεσμοθέτηση της φοιτητικής συμμετοχής στα όργανα διοίκησης του Πανεπιστημίου και στην σύσταση της Γενικής Γραμματείας Νέας Γενιάς, αλλά και του ερευνητικού προγράμματος «Ιστορικό Αρχείο Ελληνικής Νεολαίας». Δίπλα στα παραπάνω, να προσθέσουμε ασφαλώς και τον εορτασμό της εξέγερσης του Πολυτεχνείου ως σχολικής γιορτής δίπλα στις δύο εθνικές.
5. Στον 21ο αιώνα. Με ενδιαφέρει πολύ το πώς μια πολιτιστική ηγεμονία μετατρέπεται κάποια στιγμή σε πολιτική. Στη διάρκεια της μακράς δεκαετίας του '60 γνωρίζουμε καλά πως οι νέοι άνθρωποι (ή για να είμαστε ακριβείς, σημαντικά τμήματα της νεολαίας και σίγουρα η νεολαιίστικη κουλτούρα) βάδισαν το δρόμο της ριζοσπαστικοποίησης. Η ρήξη στην οποία αναφέρθηκα και πιο πριν είχε δύο διαστάσεις, αφορούσε δηλαδή τόσο την αντίθεση με τον πολιτικό αυταρχισμό και τα υποστηλώματά του (κάτι που η ελληνική ιστοριογραφία έχει ερευνήσει πλέον αρκετά ικανοποιητικά), όσο και την ακύρωση των προταγμάτων του διάχυτου συντηρητισμού, σημείο όπου εστιάζεται η δική μου συμβολή. Υπό μία έννοια, αυτό που οι πολέμιοι της Μεταπολίτευσης και οι νοσταλγοί των «παλιών καλών καιρών» ορίζουν ως «ιδεολογική ηγεμονία της Αριστεράς» την μεταπολιτευτική περίοδο είναι κάτι πολύ πιο σύνθετο, το οποίο φαίνεται να συγκροτείται σε πολλά επίπεδα τα χρόνια που προηγήθηκαν. Αντίθετα, ήδη από τις αρχές της δεκαετίας του '90 διαχέεται στην ελληνική κοινωνία ένα κλίμα αποπολιτικοποίησης και μεταμοντέρνου σχετικισμού. Προσοχή, δεν υποστηρίζω ότι τούτο αποτέλεσε προϊόν ενός κάποιου σχεδιασμού, μια μορφή τρόπον τινά συνωμοσίας. Θα επιχειρούσα λοιπόν, να συσχετίσω την εξέλιξη της νεανικής διασκέδασης και τα προϊόντα που καταναλώθηκαν από νέους ανθρώπους σε εποχές ευδαιμονίας και ηδονισμού με την ανάδυση νέων μορφών πολιτικής ταύτισης που εύκολα αντιλαμβανόμαστε. Πριν από πολλά χρόνια, παρακολουθούσα στην τηλεόραση σε κάποιο από τα μουσικά ριάλιτι διαγωνιζόμενο να τραγουδάει το Δημοσθένους λέξις του Σαββόπουλου και μου έκανε εντύπωση η κολοσσιαία άγνοια που συνόδευε την επιλογή του τραγουδιού. Είχα ακόμη την ψευδαίσθηση ότι κάποια τραγούδια είναι ιεροσυλία – εκχυδαϊσμός να αγγίζονται από το λάιφ στάιλ. Λίγα χρόνια αργότερα η Χρυσή Αυγή επέλεγε να ακουστεί στις συγκεντρώσεις της το Πότε θα κάνει ξαστεριά. Αυτό ακριβώς το ζήτημα, όπως και συνολικότερα βέβαια ο ρόλος του πολιτισμού στη συγκρότηση νέων ταυτοτήτων και η ανάδυση των τελευταίων ως προϋπόθεση πολιτικών επιλογών για το άτομο, νομίζω ότι έχει πολύ μεγάλο ενδιαφέρον και αξίζει κάποτε να ερευνηθεί πιο συστηματικά.
***
Τρίτη 11 Νοεμβρίου (Πάντειο Πανεπιστήμιο)
10.00-12.30:Υποκουλτούρες και αντικουλτούρες των νέων. Ελένη Ανδριάκαινα, «Το παιχνίδι με τα όρια». Πατρίτσια Γερακοπούλου, «Δυναμικές νεανικής αμφισβήτησης στη φανατική κατανάλωση αμερικανικών αφηγήσεων επιστημονικής φαντασίας στην Ελλάδα του '70». Νίκος Παπαδογιάννης, «Η αναμόρφωση της λειτουργίας των youth hostel της Δ. Γερμανίας (1860-1989». Γιάννης Κολοβός, «"Κοινωνικά απόβλητα; Άγρια νεολαία!": Η συμμετοχή στη σκηνή πανκ της Αθήνας».
12.30-14.00: Μεταμορφώσεις της πολιτικής αμφισβήτησης. Κώστας Κατσάπης: «Τραγούδια που ... "έγραψαν Ιστορία". Σκέψεις για τη χρήση του νεανικού τραγουδιού των σίξτις ως πηγής κοινωνικής ιστορίας». Κώστας Κατσούδας, «Ηθικός πανικός και αντικομμουνιστικός λόγος τα πρώτα μεταπολεμικά χρόνια». Λεωνίδας Καλλιβρετάκης, «Από τα πολιτιστικά και κοινωνικά δίκτυα στο μαζικό φοιτητικό κίνημα.
16.00-17.30: Η νεανική «δυσφορία» στα σχολεία και τα γήπεδα. Γιάννης Ζαϊμάκης, «Κουλτούρες των σπορ, νεανικές ταυτότητες και οπαδισμός στην νεότερη Ελλάδα». Δημήτρης Σκλαβενίτης, «Σχολεία υπό κατάληψη: Η νομιμοποίηση μιας νέας μορφής μαθητικής κινητοποίησης», Παναγιώτης Ζεστανάκης «"Θερίζουμε ότι σπείραμε;": Επιτελέσεις "αντίδρασης" στη σχολική μικροκλίμακα στην Αθήνα της δεκαετίας του 1980».
17.30-19.30: Στρογγυλή τράπεζα: Κριτικές αναγνώσεις δύο πρόσφατων μελετών βιβλίων για τη μεταπολεμική νεολαία. Η Έφη Αβδελά συζητάει με τον Κώστα Κατσούδα για το βιβλίο της «Νέοι εν κινδύνω» και Ο Κώστας Κατσάπης συζητάει με την Αγγελική Χριστοδούλου για το βιβλίο του Το «πρόβλημα νεολαία».
19.30: Συνοψίζοντας. Χριστίνα Κουλούρη.
