του Τριαντάφυλλου Ε. Σκλαβενίτη
Και όσοι συνεργάστηκαν με τον Χρίστο Μανουσαρίδη, αλλά και εκείνοι που διάβασαν και θα διαβάζουν τα βιβλία που τύπωσε, θα θεωρήσουν ελπίζω δικαιολογημένο αυτόν τον δημόσιο έπαινο, από τα χείλη ενός συνεργάτη και φίλου του για 30 χρόνια, αφού είναι σε χαμηλότερους τόνους από αυτούς που χρησιμοποίησε ο Κ. Θ. Δημαράς (1904-1992) το 1986 στον πρόλογο του βιβλίου του Κ. Παπαρρηγόπουλος: «Ο Χρίστος Μανουσαρίδης αντιμετώπισε την αποστολή του επάνω σ' αυτό το βιβλίο, όχι σαν ένας τεχνικός που έχει ταχθεί να δώσει μορφή σε μία πνευματική προσπάθεια, αλλά, πραγματικά, ως συνεργάτης σε έναν κοινό σκοπό, την προαγωγή της παιδείας μας. Θα ήμουν ευχαριστημένος αν στον τομέα μου κατόρθωνα να κάνω έργο ανάλογο με ό,τι κάνει εκείνος στον δικό του».
Πιο πολλά και έγκυρα για τον τυπογράφο ΧΓΜ μπορούν να μας πουν ο κατάλογος και τα ίδια τα χίλια περίπου βιβλία που τύπωσε, και ακόμη το αρχείο του Μανούτιου [του τυπογραφείου του], που ελπίζουμε να βρεθεί τρόπος να αξιοποιηθεί από την επιστημονική έρευνα· έναν τυπογράφο που κατάκτησε, με σφιγμένα τα δόντια από την προσπάθεια, τους υψηλούς αναβαθμούς της τέχνης του, και μια μικρή επιχείρηση που τύπωσε βιβλία αναγνωρίσιμα, υψηλής τυπογραφικής τέχνης και αισθητικής, στα χρόνια μιας συλλογικής επιτυχημένης εκδοτικής προσπάθειας, που ζήσαμε και χαρήκαμε τα επιτεύγματά της.
Να μιλήσω για τον άνθρωπο είναι ακόμα δυσκολότερο. Δεν θα το αποφύγω, τιμώντας τους όρους μιας φιλικής σχέσης τόσων δεκαετιών. Ο χαρακτηρισμός «σκληρός εργάτης», με τον οποίο ο ίδιος χαρακτήρισε τον Εμμανουήλ Κάσδαγλη, μπορεί να ήταν εν μέρει και αυτοβιογραφικός. Τα χαρακτηρολογικά του στοιχεία έλεγε ότι παραμορφώθηκαν κατά τα δύσκολα, «εξουθενωμένα» παιδικά και νεανικά χρόνια και κατά τη σκληρή βιοπάλη. Και στο μεράκι και στην ανάγκη της τέχνης του πορεύτηκε αυτοδιδασκόμενος, αν και θυμόταν με ευγνωμοσύνη τους λίγους τεχνίτες που του έμαθαν κάποια από τα μυστικά της απαιτητικής τυπογραφικής τέχνης, σε έναν άνθρωπο που ως το τέλος ήθελε να μαθαίνει και να είναι διαθέσιμος σε ό,τι τον ρωτούσαν. Ήταν δύσκολος άνθρωπος και απαιτητικός για τους συνεργάτες του, αφού για τον εαυτό του ήταν εξοντωτικός. Δεν αναγνώριζε ποτέ το δικαίωμα στην ασυνέπεια και στη συνειδητή, ακόμα και στην εξ αμελείας κακοτεχνία. Στις οικονομικές του συναλλαγές δεν ήταν ποτέ άδικος και δεν ήθελε με κανένα τρόπο να ζημιωθεί ο πελάτης, ο εργαζόμενος, αλλά και ο ίδιος, αφού έπρεπε να ζει, μακάρι και αξιοπρεπώς, από τη δουλειά του. Δεν ήξερε να αδιαφορεί όταν αισθανόταν ότι τον αδικούσαμε, κυρίως με την ασυνέπεια στους χρόνους ροής της εργασίας και τις συγγραφικές μας παλινωδίες που προξενούσαν τις πολλές διορθώσεις στα τυπογραφικά δοκίμια. Θύμωνε και φώναζε· και έπρεπε να αναγνωρίσεις το λάθος σου και να ακούσεις την αιτιολογία του θυμού του για την οικονομική ζημιά, τον χρόνο των στοιχειοθετών που θα αναλωθεί και θα οδηγήσει στον ασυνεπή ετεροχρονισμό της εργασίας άλλου πελάτη, τις κακοτεχνίες και τα καινούργια λάθη που θα φέρουν οι μεγάλες αλλαγές… Μετά από αυτά ξεκινούσε από την αρχή η συνεργασία, με μια πίστωση ελπίδας, ότι ο συγγραφέας θα είναι προσεκτικότερος, που έμοιαζε περισσότερο καταφυγή στην αιώνια αυταπάτη των τυπογράφων και την ανεκπλήρωτη υπόσχεση των συγγραφέων.
Για τους φίλους και τις συντροφιές ήταν γενναιόδωρος και αξιαγάπητος. Άκουγε και ήταν ανεκτικός, αλλά διεκδικούσε σχέσεις ισότητας και εμπιστοσύνης. Ήταν ευτυχής ανάμεσα σε μεγάλες παρέες φίλων, στα συνέδρια, στις εκθέσεις, στις Τετάρτες του Μνήμονα, στις συνάξεις του Συλλόγου Αγιωργιτών «Ο Τροπαιοφόρος», του οποίου ήταν συνιδρυτής το 1982, στις ταβέρνες και στα σπίτια μας. Δεν είμαστε, λοιπόν, μακριά από τα περιβάλλοντα που αγαπούσε, οργανώνοντας και συμμετέχοντας στην Ημερίδα μας, έστω και αν μιλάμε γι' αυτόν, ωσεί παρόντα.
Το κείμενο του Τριαντάφυλλου Ε. Σκλαβενίτη απαρτίζεται από αποσπάσματα της συμβολή του στον τόμο Τυπογραφία και τυπογράφοι, Εταιρεία Μελέτης Νέου Ελληνισμού-Παράρτημα αρ. 18 του περιοδικού Μνήμων, Αθήνα 2013. Ο παρών τίτλος είναι των «Ενθεμάτων». Στον τόμο, επιγράφεται «Ο Χρίστος Γ. Μανουσαρίδης (1936-2008) και η εκδοτική άνοιξη της μεταπολίτευσης στο λυκόφως της μηχανικής στοιχειοθεσίας και της μεταλλοτυπίας».
Μνήμη Χρίστου Γ. Μανουσαρίδη
Η Εταιρεία Μελέτης Νέου Ελληνισμού-περιοδικό Μνήμων εγκαινιάζει τις τακτικές συναντήσεις-συζητήσεις της την Τετάρτη 1η Οκτωβρίου, ώρα 20.00, με την παρουσίαση του τόμου Τυπογραφία και τυπογράφοι. Πρακτικά ημερίδας στη μνήμη του τυπογράφου Χρίστου Γ. Μανουσαρίδη (έκδοση της Εταιρείας). Θα μιλήσουν ο Γιώργος Ματθιόπουλος, η Μαριλίζα Μητσού και η Πόπη Πολέμη. Η συνάντηση γίνε ται στα γραφεία της Εταιρείας, Ζωσίμου 12 (κάθετος Λασκάρεως).
