Τον χειμώνα του 1943 οι αντιστασιακές αντάρτικες δυνάμεις της δυτικής Μακεδονίας προχωρούν σε ενέργειες ενάντια στους κατακτητές μέσα σε αστικά κέντρα. Συγκεκριμένα, τον Ιανουάριο δυνάμεις του ΕΛΑΣ εισβάλλουν στον σταθμό χωροφυλακής της Σιάτιστας και καταλύουν την κατοχική εξουσία. Τον Φεβρουάριο στα Γρεβενά, στο Σχίνοβο, δυνάμεις του ΕΛΑΣ συγκρούονται με ιταλικό λόχο και στις 18 Φεβρουαρίου ομάδα ανταρτών μπαίνει στο Τσοτύλι. Όλα τα παραπάνω αποτέλεσαν το προοίμιο των μεγάλων πολεμικών συγκρούσεων που θα ακολουθήσουν τον επόμενο μήνα στην περιοχή.
Στις αρχές Μαρτίου του 1943 ενημερώνεται το ΕΑΜ της Σιάτιστας ότι μια εφοδιοπομπή του ιταλικού στρατού θα κινηθεί από την Κοζάνη για να ενισχύσει και να εφοδιάσει την αποκλεισμένη ιταλική φρουρά των Γρεβενών, αλλά και για να κατευθυνθεί προς τη Σιάτιστα.
Με πρωτοβουλία του φιλόλογου και έφεδρου ανθυπολοχαγού Αλέκου Ρόσιου (Υψηλάντη) κι άλλων Σιατιστινών αγωνιστών, παίρνεται από όλους τους Σιατιστινούς η απόφαση να μην επιτρέψουν στους Ιταλούς να πατήσουν την ιστορική τους πόλη. Στήνουν ενέδρα έξω από τη Σιάτιστα στη θέση «Βίγλα» ή «Μπουγάζι». Ταυτόχρονα, κινητοποιούνται οι οργανώσεις κι όλα τα χωριά της ευρύτερης περιοχής να βρίσκονται σε επιφυλακή κι άλλα για να στήσουν ενέδρα στη γέφυρα του Αλιάκμονα για να εμποδίσουν τυχόν κίνηση των Ιταλών από τα Γρεβενά προς Σιάτιστα για ενίσχυση της εφοδιοπομπής.
Οι Ιταλοί το πρωί, στις 4/3/43, πέφτουν στην ενέδρα των Σιατιστινών και σε λίγες ώρες ο ιταλικός λόχος παραδίνεται, ενώ τα εννέα από τα δέκα φορτηγά με πυρομαχικά και άλλα εφόδια πέφτουν στα χέρια των μαχητών της Σιάτιστας.
Οι Ιταλοί αμέσως κινητοποιούν δυνάμεις από όλα τα σημεία. Γρεβενά και Θεσσαλία. Ένας λόχος από τη φρουρά των Γρεβενών σπεύδει προς ενίσχυση, αλλά καθηλώνεται από δυνάμεις ανταρτών των Γρεβενών στη γέφυρα του Αλιάκμονα. Τότε, το απόγευμα της ίδιας μέρας, ολόκληρο το τάγμα των Γρεβενών εσπευσμένα βγαίνει από την πόλη και κινείται προς ενίσχυση του λόχου. Οι μικρές δυνάμεις των ανταρτών καθηλώνουν και καθυστερούν για μια μέρα την πορεία του τάγματος.
Την άλλη μέρα, στις 5/4/43, το μεσημέρι, το τάγμα κατορθώνει να φτάσει στη θέση Φαρδύκαμπος και παίρνει διάταξη μάχης με τα πυροβόλα, τα πολυβόλα και τον άλλο βαρύ οπλισμό και αρχίζει επίθεση στα υψώματα της Σιάτιστας με σκοπό να καταλάβει την πόλη. Ο Σιατιστινοί όμως περίμεναν τον εχθρό, πήραν τα μέτρα τους και έγκαιρα έπιασαν επίκαιρες θέσεις. Η μάχη είναι σκληρή. Οι μαχητές, αντάρτες της Σιάτιστας, αντιστέκονται και αποκρούουν με άφθαστο ηρωισμό τους Ιταλούς. Στο πλευρό των μαχητών βρίσκονται όλοι οι κάτοικοι της Σιάτιστας, τους οποίους βοηθούν και ενθαρρύνουν. Ο πόλεμος στην κυριολεξία προσλαμβάνει παλλαϊκά χαρακτηριστικά. Η μάχη συνεχίζεται μέχρι το βράδυ, όταν τμήματα ανταρτών από τα Βένζια, με επικεφαλής τον Ζυγούρα τον Μήτσο, περνάνε τον Αλιάκμονα και χτυπάνε τον σταθμό διοίκησης των Ιταλών. Οι Ιταλοί αιφνιδιάζονται και καθώς οι Σιατιστινοί αντεπιτίθενται συγκεντρώνονται στον σταθμό διοίκησής τους, όπου και διανυκτερεύουν.
Τη νύχτα η κινητοποίηση των αντάρτικων ομάδων όλης της περιοχής συνεχίζεται και μέχρι το πρωί καταφθάνουν νέες δυνάμεις. Η μάχη συνεχίζεται την επόμενη μέρα, στις 6/3/43, και γενικεύεται παίρνοντας παλλαϊκό χαρακτήρα για όλη την περιοχή των Γρεβενών, του Βοΐου και του Σινιάτσικου. Γέροι, γυναίκες και παιδιά, που δεν μπορούν να πάρουν μέρος στη μάχη ή δεν συμμετέχουν σε τμήματα βοήθειας, πιάνουν θέσεις στα υψώματα για να παρακολουθήσουν τη μάχη ενθαρρύνοντας τους μαχητές με τις φωνές τους.
Οι Ιταλοί στέλνουν την αεροπορία τους. Τα αεροπλάνα πετούν συνεχώς πάνω από τα κεφάλια των ανταρτών, βομβαρδίζουν, πολυβολούν και ρίχνουν δέματα με τρόφιμα και πυρομαχικά, τα μισά από τα οποία παίρνουν οι αντάρτες.
Ο άμαχοι και οι χωρικοί από τα γύρω χωριά που βρίσκονται στα γύρω υψώματα δεν πτοούνται και με ακατάπαυστες ιαχές ενθαρρύνουν και προτρέπουν τους αντάρτες, προκαλώντας ταραχή και φόβο στους Ιταλούς. Ένας λαός που αντιστέκεται με κάθε τρόπο και φλέγεται από πατριωτική έξαρση και ενθουσιασμό, κάνει έναν πόλεμο να μην είναι μόνο υπόθεση των μαχητών, αλλά όλου του λαού. Ήταν ένα πρωτόγνωρο και σπάνιο φαινόμενο η συμμετοχή όλου του λαού της περιοχής στη μάχη του Φαρδύκαμπου, που καθόρισε τελικά και την έκβασή της και γι' αυτό την κάνει ξεχωριστή στην ιστορία της Αντίστασης στην Ελλάδα. Οι Ιταλοί παραδόθηκαν και το αιχμάλωτο ιταλικό τάγμα οδηγήθηκε στο Βόιο.
Η νίκη των ανταρτών στον Φαρδύκαμπο δεν ήταν αποτέλεσμα κάποιου κεντρικού στρατηγικού σχεδιασμού, αλλά περισσότερο του λαϊκού ενθουσιασμού και του εξαγριωμένου, αλλά αποφασισμένου λαού. Οι αντάρτες, εάν και άσχημα εξοπλισμένοι, απέδειξαν ότι μπορούσαν να αντιμετωπίσουν αποτελεσματικά σε μεγάλες μάχες και μάλιστα με διάρκεια τον τακτικό στρατό των κατακτητών.
Οι Ιταλοί, μετά τη διήμερη μάχη του Φαρδύκαμπου, αναγκάστηκαν να εγκαταλείψουν ολόκληρη την περιοχή των Γρεβενών και του Βοΐου, αφού πρώτα πυρπόλησαν στις 28 Μαρτίου το Τσοτύλι για λόγους αντεκδίκησης. Στις 23 του Μάρτη έφιππο τμήμα των ανταρτών μπήκε στα Γρεβενά και ανύψωσε την ελληνική σημαία στη θέση της ιταλικής.
Αποτέλεσμα του Φαρδύκαμπου ήταν επίσης ο κόσμος να καμαρώνει για τους αντάρτες, να επεκταθεί η Αντίσταση, να ανέβει κατακόρυφα η δύναμη του ΕΑΜ με έδρα και εθνικό κέντρο της ελεύθερης Ελλάδας το Τσοτύλι και να γιγαντωθεί ο ΕΛΑΣ με στρατιωτικό κέντρο και έδρα της 9ης μεραρχίας τον Πεντάλοφο.
Ο λαός του Βοΐου όχι μόνο άντεξε στις πιέσεις του κατακτητή, αλλά έγινε και πρωταγωνιστής της Αντίστασης κατά των κατακτητών και του φασισμού δίνοντας ώθηση στην ανάπτυξη γενικότερα του απελευθερωτικού αγώνα.
Η νικηφόρα μάχη του Φαρδύκαμπου θεωρείται η σπουδαιότερη της ελληνικής αντίστασης κατά την περίοδο της κατοχής. Αφενός γιατί αντιμετωπίστηκε και εξουδετερώθηκε μια συντεταγμένη ιταλική στρατιωτική δύναμη συνολικά δύο λόχων και ενός τάγματος και αφετέρου γιατί απελευθερώθηκε πρώιμα, από τον Μάρτιο του 1943, μια ολόκληρη περιοχή που αποτέλεσε τη λεγόμενη ελεύθερη Ελλάδα. Και επιπλέον γιατί προκάλεσε ένα τεράστιο κύμα ενθουσιασμού, δίνοντας ένα μεγάλο χτύπημα και διαλύοντας τις θεωρίες που καλλιεργούσαν την ηττοπάθεια απέναντι σε έναν υπέρτερο εχθρό, στέλνοντας έμπρακτα ένα μήνυμα σε όλη την Ελλάδα: Ότι μόνο με τον ένοπλο παλλαϊκό αγώνα μπορεί αντιμετωπιστεί ο εχθρός και να απελευθερωθεί η χώρα και όχι με την αναμονή και τη μοιρολατρία.
* Ο Γιάννης Παπαγρηγορίου είναι μέλος του Δ.Σ. της ΕΔΙΑ (1940-1974) Κ.-Δ. Μακεδονίας
