"Η εξαίρεση επιβεβαιώνει τον κανόνα" είναι μια από τις πολλές συνηθισμένες φράσεις που χρησιμοποιούνται στον καθημερινό μας λόγο, συνήθως ως ένα φραστικό τέχνασμα χωρίς σημαντικές επιπτώσεις, πέρα από την παραβίαση μιας λογικής αρχής. Η φράση προέρχεται από μια λατινική ρήση, η οποία σε μετάφραση δηλώνει ότι «η εξαίρεση επιβεβαιώνει τον κανόνα για τις περιπτώσεις εκτός εξαίρεσης», που φέρεται να είχε προταθεί ως νομική αρχή από τον Κικέρωνα.
Μια πινακίδα, ας πούμε, που απαγορεύει το παρκάρισμα σε έναν δρόμο τις εργάσιμες μέρες και ώρες από 08.00 ώς 13.00 (εξαίρεση) υποδεικνύει ότι το παρκάρισμα επιτρέπεται τις υπόλοιπες ώρες (κανόνας). Η φράση στην ορθή εκδοχή της αποτελεί ουσιαστικά μια διαφορετική διατύπωση της λογικής αρχής του αποκλειόμενου τρίτου, σύμφωνα με την οποία ανάμεσα σε δύο αντιφατικές δηλώσεις δεν υπάρχει τρίτη επιλογή. Ανάμεσα στις δηλώσεις «απαγορεύεται ή επιτρέπεται το παρκάρισμα σ' αυτόν τον δρόμο τις ώρες 08.00 ώς 13.00» δεν υπάρχει τρίτη εκδοχή η οποία να επιτρέπει και να απαγορεύει ταυτόχρονα το παρκάρισμα.
Η ύπαρξη μιας εξαίρεσης από έναν κανόνα δεν υπονομεύει τον κανόνα, αλλά αντίθετα τον ενισχύει, γιατί αυτό που επιβεβαιώνεται από μια εξαίρεση είναι το γεγονός ότι, αναγνωρίζοντας την ύπαρξη της εξαίρεσης, αναγνωρίζουμε ουσιαστικά τον κανόνα.
Σε κάθε περίπτωση, κανόνας και εξαίρεση είναι αλληλένδετα, αλλά στις μέρες μας η πολιτική πραγματικότητα διαμορφώνεται συχνά από αποφάσεις, πράξεις και συμπεριφορές των κυβερνητικών παραγόντων και των υποστηρικτικών μέσων ενημέρωσης, οι οποίες συγχέουν εσκεμμένα τον κανόνα με την εξαίρεσή του ή προτάσσουν την εξαίρεση σε βάρος του κανόνα. Με τις πρακτικές αυτές συσκοτίζεται το γεγονός ότι κανόνας χωρίς εξαίρεση μπορεί να υπάρξει, αλλά εξαίρεση χωρίς τον κανόνα όχι.
Οι περιπτώσεις, μάλιστα, στις οποίες μια πολιτική απόφαση ή μια πολιτική συμπεριφορά χαρακτηρίζεται ως εξαίρεση, χωρίς, βέβαια, να υπάρχει ένας αντίστοιχος κανόνας, είναι πολλές. Για παράδειγμα η φορολογική ασυλία των ισχυρών, η οποία στις περιπτώσεις που αποκαλύπτεται και προκαλεί ανάγεται σε εξαίρεση ενός κανόνα τόσο ασαφούς, ώστε να είναι ουσιαστικά ανύπαρκτος, ή η ανεξέλεγκτη πιστωτική συμπεριφορά των υψηλόβαθμων τραπεζικών στελεχών, η οποία στις περιπτώσεις που δημοσιοποιείται προβάλλεται ως εξαίρεση κάποιων αδιευκρίνιστων τραπεζικών ή νομικών κανόνων.
Όπως είναι πολλές οι περιπτώσεις στον κυβερνητικό λόγο, στις οποίες επιλέγεται μια εξαίρεση και χρησιμοποιείται ως επιχείρημα, με στόχο να δημιουργηθεί η εντύπωση ότι η εξαίρεση αυτή αποτελεί τον κανόνα. Οι συστηματικές επιθέσεις των κυβερνητικών επιτελών προπαγάνδας εναντίον του ΣΥΡΙΖΑ, οι οποίες οργανώνονται -εκτός των άλλων τεχνασμάτων- στη βάση της επιλογής και παραχάραξης εξαιρέσεων που προβάλλονται ως κανόνες εντάσσονται σε μια τέτοια πρακτική.
Η φράση «η εξαίρεση επιβεβαιώνει τον κανόνα για τις περιπτώσεις που δεν αποτελούν εξαίρεση», όταν διατυπώνεται σ' αυτή την ολοκληρωμένη μορφή της, είναι μια από τις εκφράσεις της βασικής λογικής αρχής του αποκλειόμενου τρίτου και δηλώνει ότι ένας κανόνας ισχύει για όλες τις περιπτώσεις, εκτός από μερικές και συγκεκριμένες που εξαιρούνται.
Η μισή, όμως, φράση «η εξαίρεση επιβεβαιώνει τον κανόνα» δηλώνει ότι μπορεί μια εξαίρεση να υποκαταστήσει έναν κανόνα, όπως συμβαίνει με τα κάθε λογής «κατ' εξαίρεση» φορολογικά χαράτσια των τελευταίων χρόνων. Το υπόλοιπο της φράσης, με το οποίο βεβαιώνεται ότι ο κανόνας ισχύει εκτός των εξαιρέσεών του, είναι μεν αναγκαίο σύμφωνα με τη λογική νομοτέλεια, αλλά μπορεί να διαγράφεται υπακούοντας στις απαιτήσεις της πολιτικής ιδιοτέλειας των κυβερνώντων.
*Ο Δημήτρης Χασάπης διδάσκει στο Πανεπιστήμιο Αθηνών
