της Ελένης Ανδριάκαινα
«Οι αχρείοι που γράφουν αυτές τις ανοησίες δεν έχουν μείνει νηστικοί δεκατέσσερις ολόκληρες ημέρες και δεν μπορούν να νοιώσουν πως είναι να πεθαίνεις της πείνας -μόνο τότε θα μπορούσαν ίσως να καταλάβουν ότι ούτε η ποίηση, μήτε η ζωγραφική μπορούν να αποδώσουν τη φρίκη και την οδύνη που βίωσαν οι ναυαγοί της Σχεδίας».
Theodore Gericault
Πώς άραγε θα ένοιωθε ο επιβάτης της Σχεδίας της Μέδουσας εάν, την ώρα που δοκιμαζόταν από την ανάγκη και πάλευε να σωθεί, εγνώριζε ότι η τραγική του ιστορία θα γίνει αντικείμενο αισθητικής απόλαυσης;
Την ακραία εμπειρία των ναυαγών θα πασχίσει να συλλάβει ο Théodore Géricault [1791-1824]. Η Σχεδία της Μέδουσας/ Σκηνή Ναυαγίου αναφέρεται σε ένα πραγματικό ιστορικό γεγονός.
Ιούνιος του 1816. Μετά το τέλος των Ναπολεόντειων πολέμων και την παλινόρθωση της μοναρχίας, η φρεγάτα Μέδουσα αποπλέει από τη Γαλλία με 365 επιβάτες. Ανάμεσά τους ο νέος κυβερνήτης της Σενεγάλης με μια ομάδα αξιωματούχων πρόκειται να παραλάβει την αποικία από τους Βρετανούς. Ένα μήνα μετά η Μέδουσα πέφτει σε ύφαλο ανοιχτά της Μαυριτανίας. Κάποιοι επιβάτες, μέλη των ανώτερων κοινωνικών τάξεων, επιβιβάζονται στις λιγοστές σωσίβιες λέμβους. Οι υπόλοιποι, περίπου 150 άνθρωποι, στοιβάζονται σε μια σχεδία. Χωρίς τροφή και νερό οι επιβάτες παραδέρνουν στον ωκεανό για δεκατρείς ημέρες. Κατά τη διάρκεια αυτών των ημερών στη σχεδία της Μέδουσας σημειώνονται περιστατικά αγριότητας και εξαθλίωσης –βίαιες συγκρούσεις, φόνοι, ψυχωτικές παραισθήσεις, αυτοκτονίες, κανιβαλισμός. Μετά από δύο εβδομάδες, το πλοιάριο Άργος [Argus] περισυλλέγει δεκαπέντε ανθρώπους. Ανάμεσά τους ο γιατρός Henri Sauvigny και ο γεωγράφος Alexandre Correard, γνωστοί για τα αντι-μοναρχικά τους αισθήματα.
Φωτισμένο από τις καταγγελίες τους και από τις αφηγήσεις των υπολοίπων ναυαγών το συμβάν προκαλεί σάλο. Ένα τεράστιο πολιτικό σκάνδαλο ξεσπά στην Γαλλία και δυναμιτίζει τις ήδη έντονες συγκρούσεις μεταξύ μοναρχικών και αντι-μοναρχικών. Ο Λουδοβίκος ΙΗ΄ ανάθεσε σε έναν ανάξιο και ανεύθυνο αξιωματούχο την κυβέρνηση του πλοίου. Ο καπετάνιος της Μέδουσας, συνοδοιπόρος της γαλλικής μοναρχίας, είχε εκδιωχθεί από τον Ναπολέοντα και είχε να ταξιδέψει πάνω από είκοσι χρόνια. Οι εφημερίδες ζωντανεύουν το περιστατικό δημοσιεύοντας τις μαρτυρίες των διασωθέντων. Η δίκη μετατρέπει τη Γαλλία σε αληθινό πεδίο μάχης. Οι ριζοσπάστες καταγγέλουν την διαφθορά της μοναρχίας, την περιφρόνησή της για τον γαλλικό λαό. Το 1818, το βιβλίο των Sauvigny και Correard, Η εξιστόρηση ενός ταξιδιού στη Σενεγάλη το 1816, γίνεται μπεστ σέλλερ.
Σεπτέμβριος του 1819. Μαζί με άλλους 1.300 πίνακες, ένα τεραστίων διαστάσεων έργο [4,91 x 7,16] εκτίθεται στο Σαλόν του Παρισιού -- η Σκηνή Ναυαγίου. Ο πίνακας δεν απεικονίζει ήρωες ή μέλη της καλής κοινωνίας αλλά “ανώνυμους” “απλούς” ανθρώπους. Στο κέντρο του, σε πρωταγωνιστικό ρόλο, ένας Αφρικανός. «Κουράγιο, κύριε Ζερικό! Κάντε μια προσπάθεια να χαλιναγωγήσετε τον ενθουσιασμό σας, σας κάνει να ξεστρατίζετε. Αν και ασυνείδητα κολορίστας, χρειάζεται να εξασκηθείτε στην πράξη και να προσπαθείστε συνειδητά. Όντας ακόμα ένας ανώριμος σχεδιαστής, καλά θα κάνετε να εγκύψετε στην τέχνη του Νταβίντ». Τέτοιου τύπου παραινετικά σχόλια, αν και δεν εξαντλούν το εύρος της κριτικής υποδοχής του έργου, σημαδεύουν ωστόσο τις εντυπώσεις του περίεργου –και έτσι κι αλλιώς ανασφαλούς- ζωγράφου.
Οι ριζοσπάστες επικρίνουν τον πίνακα διότι δεν αποδίδει με πιστότητα τα γεγονότα και συσκοτίζει τις πολιτικές διαστάσεις του συμβάντος. Οι ακραίοι συντηρητικοί επικρίνουν τον πίνακα διότι παρέχει στήριξη στους ριζοσπάστες και υποδαυλίζει το επαναστατικό πνεύμα. Οι μετριοπαθείς, φιλελεύθεροι αλλά και μοναρχικοί, δεν επικρίνουν τον πίνακα. Ανακουφίζονται με την --οικεία στη ρομαντική τέχνη της εποχής-- απεικόνιση μιας καταστροφής. Άλλωστε το 1819 ο πίνακας εκτίθεται με τον, απαλλαγμένο από τα ιστορικά συμφραζόμενα, γενικό τίτλο «Σκηνή Ναυαγίου». Ο Μισελέ δεν επικρίνει τον πίνακα, αλλά ούτε και τον εκθειάζει. Για τον Μισελέ η αξία του έγκειται στο ότι συνιστά μια πολιτική αλληγορία. Επιβάτης στη σχεδία είναι ο γαλλικός λαός. Ο λαός ο οποίος, στη μεταναπολεόντεια εποχή, συγκλονίζεται από τις πολιτικές αναταραχές και την διάψευση των ελπίδων του. Για τον Μισελέ το πρόβλημα του πίνακα είναι ο ρεαλισμός του, η έλλειψη ιδεαλισμού: δεν αναδεικνύει ένα ηθικό νόημα, τον εθνικό χαρακτήρα του γαλλικού λαού, την άφθαρτη από το χρόνο επιθυμία του για ελευθερία και αδελφοσύνη. Αντίθετα από τους ριζοσπάστες, ο Μισελέ θεωρεί σαν ψεγάδι του έργου το ότι αποδίδει με πιστότητα το γεγονός και παραμένει σε μια ζώνη άμεσης επαφής με το παρόν. Παραδόξως, την διάσταση ανάμεσα στην βιωμένη εμπειρία και την αναπαράστασή της θα αποδώσει με εξαιρετική ευστοχία ο Λουδοβίκος ΙΗ΄ εγκωμιάζοντας το έργο: «Kύριε Ζερικό, το ναυάγιό σας δεν ναυάγησε». Ο Ζερικό όμως, αποκαρδιωμένος από τις αντιδράσεις, αποτραβιέται στην ύπαιθρο όπου και καταρρέει. «Δεν είναι πολιτικό το νόημα του πίνακα, η έγνοια μου είναι ανθρωπιστική», έτσι φαίνεται να απάντησε ο Ζερικό στα σχόλια των Γάλλων.
Ιούνιος του 1820. Η Σκηνή Ναυαγίου εκτίθεται στο Egyptian Hall, στο Λονδίνο. Οι Άγγλοι αποσυνδέουν το έργο από τις πολιτικές χρήσεις και τις εθνικές του συνδηλώσεις. Πιστοί στον εθνικό τους χαρακτήρα, οι Άγγλοι ανασηκώνουν το φρύδι, καλωσορίζουν τον πίνακα, εγκωμιάζουν την πρωτοτυπία του και δεν διστάζουν να τον αναγορεύσουν σε ιδεώδες πρότυπο, παράδειγμα προς μίμηση. Στο Λονδίνο ο πίνακας εκτιμάται με αισθητικά κριτήρια. Δεν εξισώνεται με πολιτική αφίσα, δεν ταυτίζεται με καταγγελτικό σχόλιο, αναγνωρίζεται κυρίως ως ένα σημαντικό συμβάν στην ιστορία της τέχνης. Αναγνωρίζεται επίσης η διαφοροποίησή του από την παράδοση της ανιαρής, ηθικοπλαστικής αισθητικής του Νταβίντ, επίσημου ζωγράφου των Ιακωβίνων και του Ναπολέοντα. Στον καμβά του Ζερικό δεν έχει θέση ο Ναπολέοντας, η Ζοζεφίνα, ο Μαρά, ο Άρης και η Αφροδίτη, ο Αχιλλέας, η κυρία Σεριζιά και η κυρία Ρεκαμιέ. Κι αν έχει θέση ο Ντελακρουά που πόζαρε ως μοντέλο, έχοντας στραμμένο το πρόσωπό του στη θάλλασα, ο γάλλος ζωγράφος δεν είναι αναγνωρίσιμος.
Έχουμε εδώ ένα πραγματικό γεγονός, το ναυάγιο˙ τις αφηγήσεις των διασωθέντων˙ ένα πολιτικό σκάνδαλο, τη σύγκρουση μοναρχικών και αντιπολίτευσης˙ ένα έργο τέχνης, τη Σκηνή Ναυαγίου˙ αναρίθμητα κείμενα από τότε μέχρι σήμερα τα οποία, στην πλειονότητά τους, εστιάζουν στο πολιτικό μήνυμα του έργου. Και ο Ζερικό; Ο Ζερικό δεν είναι ο τελειωμένος πίνακας. Είναι η διαδικασία. Δεν βρίσκεται εκεί όπου τον παραμονεύουμε, αλλά αλλού – εκεί εργάζεται παθιασμένα αδιαφορώντας.
Προσπαθώντας να συλλάβει την πραγματικότητα του ναυαγίου, την βιωμένη εμπειρία των ναυαγών, ο Ζερικό αναχώρησε από την πραγματικότητα και απομονώθηκε από τον κόσμο. Ξύρισε το κεφάλι του. Αφοσιώθηκε στην μελέτη και δούλευε πυρετωδώς ενάμιση χρόνο. Ερεύνησε εξαντλητικά τις παραμικρές λεπτομέρειες του συμβάντος. Συγκέντρωνε τις μαρτυρίες των διασωθέντων που δημοσιεύονταν στον τύπο και τις συμπλήρωνε με στοιχεία από τις συνεντεύξεις που έπαιρνε ο ίδιος. Νοίκιασε ένα δωμάτιο απέναντι από το νοσοκομείο όπου είχαν μεταφερθεί οι νεκροί και οι τραυματίες της σχεδίας. Σπούδαζε την μορφολογία των τραυμάτων, τα αποσυντεθιμένα απομεινάρια των νεκρών, το ύφος του προσώπου, τον τρόπο των τσακισμένων μελών, τις συσπάσεις των μυών, το αποτύπωμα της οδύνης. Εκπόνησε μια εντυπωσιακή σειρά από σχέδια–μελέτες, απεικονίσεις κεφαλών και διαμελισμένων άκρων, τα οποία δεν χρησιμοποίησε στην τελική σύνθεση. Mε την βοήθεια του ξυλουργού της Μέδουσας έφτιαξε ένα ομοίωμα της σχεδίας στο εργαστήρι του. Στην προσπάθειά του να αισθανθεί κάτι από την οδύνη των ναυαγών δέθηκε στο κατάρτι μιας βάρκας.
Δεν έχει σημασία εάν ορισμένες από τις πληροφορίες σχετικά με την εργώδη προσπάθεια του Ζερικό και την μανιώδη επιδίωξη ενός αποτελέσματος που να τον ικανοποιεί αποτελούν μέρος του μύθου του και όχι διαπιστωμένα γεγονότα. Σημασία έχει ότι όσο πιο πολύ προσπαθούσε να εισχωρήσει στην πραγματικότητα του ναυαγίου, τόσο περισσότερο απογοητευόταν από την απόσταση που άνοιγε με την αναπαράσταση και μειονόταν η απόστασή του από την τρέλα. Υπήρξε ένας ρομαντικός. Τα δημοκρατικά του αισθήματα είναι γνωστά, όπως και ο αγώνας του για την κατάργηση της δουλείας. Εάν θελήσουμε να τον αναζητήσουμε, θα τον βρούμε μαζί με τους ναυαγούς πάνω στη Σχεδία –ο Αφρικανός που κάνει σινιάλο κουνώντας ένα ξεφτισμένο πανί, αβέβαιος για την διάσωση, ελπίζοντας ωστόσο.
Barnes, Julian. A History of the World in 10½ Chapters, Picador, London 1989 [Chapter 5 – Shipwreck] 115-139.
Chenique, Bruno [μτφ. Μαρία Κοκκίνου]. «O Θεόδωρος Ζερικώ (1791-1824) και η Σχεδία της Μέδουσας», Ουτοπία 82 (Νοέμβριος-Δεκέμβριος 2008), 209-213.
Christiansen, Rupert. The Victorian Visitors: Culture Shock in Nineteenth-Century Britain, Grove Press, London 2002 [Chapter 1: Theodore Gericault, Painter] 6-41.
Slavkin, Mary. «The Raft of the Medusa, The Fatal Raft and the Art of Critique”, Kritikos 9 (January-June 2012).
