«Φλογερό ας γενεί, λοιπόν, κήρυγμα / τα στηρίγματα ας γίνουν κομμάτια.
Η Ευρώπη είν' το μόνο μας στήριγμα / και γι' αυτό θα μας βγάλει τα μάτια».
Τίμος Μωραϊτίνης
Το πιο πάνω τετράστιχο προέρχεται από ένα χρονογράφημα του Τίμου Μωραϊτίνη σε εφημερίδα του μεσoπολέμου. Ο Μωραϊτίνης εμπνεύσθηκε το χρονογράφημά του από ένα αληθινό δραματικό περιστατικό: σε ένα τραμ, εξαιτίας ενός απότομου φρεναρίσματος, μία γυναίκα έπεσε επάνω σε έναν συνεπιβάτη της και οι βελόνες του καπέλου της τον τύφλωσαν! Έτσι ο Μωραϊτίνης βρίσκει την ευκαιρία να αναφερθεί... στον μύθο του Οιδίποδα και στη φροϋδική του ανάγνωση, διατυπώνοντας μια εκδοχή... για το οιδιπόδειο σύμπλεγμα της ελληνικής κοινωνίας που «φταίει για όλα». Τοποθετεί, μάλιστα, στη θέση της άστοργης μητέρας Ιοκάστης... την Ευρώπη!
Ποια ακριβώς Ευρώπη να είχε στον νου του ο χρονογράφος και ποια είναι αυτή που ζούμε σήμερα; Υπάρχουν η σιδηρόφρακτη Ευρώπη των ισχυρών κρατών - εθνών και η ανοικτή, πολυπολιτισμική Ευρώπη των λαών. Η Ευρώπη των σταυροφόρων και η φωτισμένη Ευρώπη. Δεν έχει, άρα, κανένα νόημα το δίλημμα: «Με την Ευρώπη ή εναντίον της;» Το σωστό ερώτημα είναι: «Με ποια Ευρώπη;»
Η Ευρώπη που θέλουμε εμείς γεννήθηκε στα ρέοντα ύδατα ενός ελληνικού μύθου. Ήταν ένα πανέμορφο κοριτσάκι από τη Φοινίκη, που το είδε ο Δίας, το ερωτεύθηκε και το έκλεψε. Το έλεγαν Ευρώπη. Από την αρπαγή της... γεννήθηκε μια πόλη, η πρώτη οργανωμένη θεσμικά, όπως λένε, της Ευρώπης: η πατρίδα του Οιδίποδα και της Αντιγόνης, η Θήβα, μήτρα της μείξης του ανθρώπινου με το θεϊκό και των μεγάλων τραγικών συγκρούσεων - λύσεων.
Την ίδρυσε ο Κάδμος, ο αδελφός της Ευρώπης, αναζητώντας την αδελφή του. Για να γίνει ο πρώτος βασιλιάς της και ο πρώτος Ευρωπαίος ηγέτης. Ο μύθος ενδιαφέρθηκε μόνο να μας διηγηθεί τις κατοπινές περιπέτειες της ευρωπαϊκής Θήβας. Για το κοριτσάκι, την Ευρώπη, δεν μαθαίνουμε αν τη βρήκε στο τέλος ο Κάδμος.
Ωστόσο η Ευρώπη βρίσκεται πάντα πίσω από την τραγική ιστορία της Θήβας και των ανθρώπων της, της καταραμένης -και ευλογημένης συνάμα, εμφύλιας γενιάς του Οιδίποδα. Παρότι το κοριτσάκι - Ευρώπη, ως κεντρικό πρόσωπο του μύθου, δεν υπάρχει σε καμία από τις σωζόμενες τραγωδίες, ούτε ξέρουμε αν ενέπνευσε κάποια από τις χαμένες. Και αυτό είναι ένα πραγματικό σκάνδαλο, που καταδικάζει την Ευρώπη να μένει στο περιθώριο του τραγικού μύθου, παρότι βρίσκεται στη ρίζα της ίδιας της υπόστασής της. Ακόμη μοιάζει η Ευρώπη ανίκανη να βιώσει τραγικά τα ελεεινά και φοβερά της παθήματα. Τι μπορούμε εμείς να κάνουμε για να την «ξυπνήσουμε»;
Αυτό το ερώτημα είχα απευθύνει στον αείμνηστο δάσκαλό μου, Πιερ Βιντάλ-Νακέ. Μου απάντησε λακωνικά: «Να διαβάζουμε τις τραγωδίες». Ξαναρώτησα: «Από πού πρέπει να αρχίζουμε;». Μου απάντησε: «Απ' το τέλος».
Κατάλαβα πρόσφατα τι ήθελε να πει ξαναδιαβάζοντας τις «Βάκχες», την ύστατη χρονολογικά από τις σωζόμενες τραγωδίες. Στις «Βάκχες» λείπει το ανθρώπινο ανάστημα μιας Αντιγόνης, που σηκώνει μόνη, με την πράξη, το βάρος του τρομερού Θεού, για να μην πέσει ολόκληρος επάνω στην κοινότητα των ανθρώπων και τη συντρίψει. Ο Πενθέας είναι ένας τύραννος, ένας Κρέων χωρίς αντίλογο Αντιγόνης.
Βλέπουμε τι απομένει απ' την Ευρώπη όταν λιγοστεύουν οι Αντιγόνες: μια σειρά ερειπίων, μια δυστοπία. Έτσι τελειώνει ο τραγικός θηβαϊκός κύκλος, που άνοιξε με την αναζήτηση της Ευρώπης, με μια γενική καταστροφή και με έναν δυσοίωνο χρησμό στον Κάδμο: «Θα φύγεις με μορφή φιδιού και θα επιστρέψεις ως αρχηγός βαρβάρων οδηγώντας βοϊδάμαξες, ερημώνοντας πολιτείες». Αυτό κι αν είναι προφητεία!
Τι, άραγε, κρύβει ο χρησμός; Εδώ που είμαστε, στην ιστορική στιγμή μας, τελειώνει ή αρχίζει πάλι η αναζήτηση της Ευρώπης; Τη χάσαμε οριστικά ή μας περιμένει κρυμμένη στα χρόνια, στην κόψη ενός άλλου χρησμού, σαν αιώνια μνηστή; Από εμάς εξαρτάται η απάντηση.
