Η διαφωνία -ιδίως η πολιτική διαφωνία- αποκτά λειτουργικό νόημα μόνο μέσα σε ένα καλά ορισμένο πλαίσιο. Για παράδειγμα δεν έχει νόημα να αναλωθεί το συνέδριο ενός κόμματος σε διαφωνίες γύρω από ζητήματα που αφορούν τη φιλοσοφία. Φιλοσοφικές αντιλήψεις μπορούν κάλλιστα να οργανώνουν εκ των έσω μια τοποθέτηση στο πλαίσιο του αντίστοιχου διαλόγου, αλλά δεν οδηγεί πουθενά το να συζητούνται εκεί καθ' εαυτές.
Το εν λόγω πλαίσιο συναρτάται κατά κανόνα με διακριτά επίπεδα. Την Αριστερά αφορά, ας πούμε, το καθαυτό θεωρητικό επίπεδο, με τις δικές του εσωτερικές ιεραρχίες και διακρίσεις. Την αφορά εκείνο της στρατηγικής ή εκείνο της πολιτικής στοχοθεσίας και τακτικής. Την αφορά, ακόμη, το επίπεδο ενός συγκεκριμένου αγώνα -με τη δική του στόχευση και τη δική του τακτική. Σε κάθε τέτοιο επίπεδο απαντώνται διαφορετικά επίδικα, επιστρατεύονται διαφορετικά επιχειρήματα, συγκροτούνται διαφορετικές μορφές διαφωνίας. Τα επίπεδα δεν πρέπει να συγχέονται ούτε να ανάγεται το ένα στο άλλο. Γιατί αλλιώς διαφωνία δεν στοιχειοθετείται και τη θέση της παίρνουν παράλληλοι μονόλογοι.
Η διαφωνία δεν δικαιούται να επικαλείται προθέσεις. Τουλάχιστον όχι πέρα από αυτές που μπορούν να διαβαστούν απευθείας στις διατυπώσεις του αντιδίκου. Γιατί η καθαυτό πρόθεση είναι φύσει απρόσιτη. Αφορά εσώτερα κίνητρα και ψυχικό κόσμο, δηλαδή πράγματα που, ακόμη κι αν νομίζουμε ότι κατανοούμε, δεν έχουμε ούτε δικαίωμα ούτε λόγο να επικαλούμαστε. Είναι ορθότερο, αλλά και πολιτικά λυσιτελέστερο, να εκλαμβάνουμε κατ' αρχήν την πρόθεση του αντιδίκου ως εξίσου αγαθή με τη δική μας.
Υπάρχει ένα θεμελιώδες κριτήριο για να στοιχειοθετήσουμε τη γνήσια διαφωνία. Πρόκειται για την απάντηση στο ερώτημα: μπορώ να ανασυγκροτήσω την αντίπαλη θέση με τρόπο αποδεκτό από τον αντίδικο; Αν ναι, τότε μπορώ να εντοπίσω επακριβώς τη διαφωνία και ο διάλογος να προχωρήσει. Αν όχι, έχω κατασκευάσει ένα είδωλο που απλώς βολεύει εμένα. Οπότε ο "διάλογος" εκπίπτει σε μονολόγους που αναπαράγονται αυτιστικά, ενώ η κατ' όνομα διαφωνία τείνει να οξυνθεί ανεξέλεγκτα. Μέχρις αλληλοσπαραγμού.
Αν πληρούνται προϋποθέσεις όπως οι παραπάνω, η διαφωνία μπορεί να αποβεί εξαιρετικά γόνιμη. Ο καθένας "εκπαιδεύεται" από τον αντίδικο και εμπλουτίζει τη δική του θέση. Ακόμη κι αν δεν έχει πείσει ούτε έχει πειστεί. Ο ίδιος ο διάλογος αποβαίνει τότε γνήσια παραγωγική δύναμη, γιατί δημιουργεί ιδέες νέες που κανένας δεν είχε σκεφτεί ξεκινώντας.
Ωστόσο τα πράγματα δεν αποδεικνύονται πάντα τόσο ειδυλλιακά. Συχνά συναντάμε "πολιτικές διαφωνίες" που δεν είναι καθαυτό διαφωνίες. Έτσι έχουμε, ας πούμε, τη διαφωνία - καταφύγιο ή τη διαφωνία - πείσμα, όπου επιμένω να διαφωνώ γιατί φοβάμαι ότι ο αντίδικος θα με καθυποτάξει. Έχουμε τη διαφωνία - άλλοθι, όπου υπονοώ πως διαφωνώ για να έχω το ελεύθερο να πράττω άλλα. Έχουμε τη διαφωνία - πρόσχημα, όπου δηλώνω πως διαφωνώ στο Α για να αποκρύψω ότι επιδιώκω πράγματα πολύ διαφορετικά από ό,τι είναι ή συνεπάγεται το Α. Και ο κατάλογος παραμένει ανοιχτός.
Όσο παραδιδόμαστε στην ευκολία που παρέχουν τέτοιες μορφές εκφυλισμένης διαφωνίας -και κατά καιρούς το κάνουμε πολλοί- τόσο απομακρυνόμαστε από τα επίδικα που μας απασχολούν πραγματικά και που οφείλουμε να διερευνήσουμε. Τόσο στερούμαστε τη γονιμότητα της γνήσιας διαφωνίας.
