Τι σου 'ναι το μυαλό καμιά φορά... Φτιάχνει κάτι συνειρμούς, πετάει ανάμεσα στα χρόνια και πάει εκεί που δεν το περιμένεις. Σε μια στιγμή που το βλέμμα σου περιπλανιέται αδιάφορα, κολλάς σε μια εικόνα που την έχεις δει τόσες φορές, αλλά ποτέ δεν σου έκανε εντύπωση. Κι όμως, αυτή η εικόνα φτάνει για να οδηγήσει τη σκέψη σου παραπέρα, να ξαναζήσεις ιστορίες μέσα από γνωστά και αγαπημένα σου πρόσωπα. Όχι, δεν είναι σπουδαίες και σπάνιες ιστορίες. Δεν έχουν καμιά πρωτοτυπία και τα πρόσωπα δεν ήταν και δεν θα γίνουν ποτέ γνωστά…
Ξύπνησα με καλή διάθεση και αναιτιολόγητη αισιοδοξία. Συμβαίνει κι αυτό ακόμα -γιατί όχι;- στις μέρες μας.
Είχα φτιάξει το οργανόγραμμά μου μέχρι το βράδυ, αφού ως εργαζόμενη και μητέρα το 24ωρο ίσα-ίσα που φτάνει… Έτσι, απογευματάκι πια, αφού επέστρεψα από τη δουλειά μου, το πρόγραμμα έλεγε: σούπερ μάρκετ. Ο προϋπολογισμός κάθε μέρα και λιγότερος και αντιστρόφως ανάλογος με τις καθημερινές ανάγκες μιας οικογένειας.
Βγήκα από το κατάστημα με δύο σακούλες ακριβοπληρωμένα πράγματα και με τη σκέψη πως σε λίγο δεν θα μπορώ να προμηθευτώ ούτε τα στοιχειώδη - όχι πως τώρα κάνω σπατάλες δηλαδή…
Κατευθυνόμενη προς το αυτοκίνητό μου βλέπω την παρακάτω σκηνή: Μια σχεδόν ηλικιωμένη -πλην καλοστεκούμενη- κυρία να ξεφορτώνει σακούλες με ψώνια του σούπερ μάρκετ από το καρότσι της και να τα φορτώνει στο πορτμπαγκάζ του αυτοκινήτου της. Δεν πρόλαβα να ολοκληρώσω τη σκέψη μου «μωρέ μπράβο, μεγάλη γυναίκα…» και βλέπω πως δεν ήταν μόνη της. Ο κύριός της -και άντρας της, προφανώς- καθόταν στο τιμόνι, ατένιζε με αισιοδοξία το τοπίο, σίγουρος πως όλα βαίνουν καλώς. Δηλαδή, πάλι καλά που δεν άρχισε να κορνάρει για να επισπεύσει η συμβία του το φόρτωμα - να είμαστε και ευχαριστημένοι. Ξαφνικά θύμωσα. Ταυτίστηκα μαζί της, δεν ξέρω τι μ' έπιασε και για μια στιγμή μου ΄ρθε να πάω να του πω: «Μα καλά, δεν ντρέπεστε; Τι άντρας είστε εσείς; Κάθεστε έτσι ανέμελος και περιμένετε τον αχθοφόρο να μεταφέρει τα ψώνια;». Αλλά το μετάνιωσα… «Μεγάλοι άνθρωποι, ηλικιωμένοι» σκέφτηκα. Έχουν βρει τους κώδικές τους. Δεν θα τους πω εγώ τι να κάνουν…
Όμως, να, φανταστείτε τη ζωή αυτής της γυναίκας, χρόνια τώρα. Ίσως και να μη βρέθηκε ποτέ στην αγορά εργασίας, ίσως να έμεινε σπίτι να μεγαλώνει τα παιδιά της, να φροντίζει τον άντρα της, να κρατάει το σπιτικό της καθαρό. Η προσφορά που ως έννοια θα έπρεπε να καθορίζει τον άνθρωπο, παίρνει διάσταση αρνητική όταν εκφυλίζεται.
Μου ήρθαν στο μυαλό διάφορες, παρόμοιες εικόνες, από τα παιδικά μου χρόνια μέχρι σήμερα - από τα καλοκαίρια που παραθέριζα σε ένα χωριό της Αρχαίας Ολυμπίας. Αγροτική ζωή, δύσκολη για όλους, αλλά για τις γυναίκες η σκληρότερη.
Ξύπνημα από νωρίς - σχεδόν αξημέρωτα. Ρίχνει μια πρόχειρη ρόμπα πάνω της και αρχίζει, αδιαμαρτύρητα, τις δουλειές της, τις υποχρεώσεις της. Το πρώτο μέλημα της ημέρας είναι η προετοιμασία του φαγητού και συχνά το ζύμωμα ψωμιού και το ψήσιμο σε χτιστό φούρνο. Γίνονται όλα γρήγορα και παράλληλα. Να ξυπνήσει τα παιδιά, στα γρήγορα ένα πρόχειρο πρωινό, γιατί πρέπει ώς τις 9, το πολύ 10, να είναι έτοιμο το νοικοκυριό του σπιτιού και να τρέξει στα κτήματα να συνεχίσει. Να υποστηρίξει και την άλλη διάστασή της: γυναίκα-αγρότισσα. Παίρνει μαζί της το φαγητό που έχει ετοιμάσει, το φρέσκο ψωμί, και ξεκινάει... Ο άντρας της, μόλις την αντικρίσει, της φωνάζει από μακριά: «Πού είσαι τόσες ώρες, μεσημέριασε πια… μη χαζεύεις!». Βολεύει κάπου σίγουρα το μεσημεριανό φαγητό, παίρνει το καλάθι της και μπαίνει ανάμεσα στα κλήματα να μαζεύει σταφύλια, να τα απλώνει στο αλώνι - και ξανά στα κλήματα και ξανά στο αλώνι… Μεσημέρι μισή ώρα διάλειμμα -στο πόδι- για φαγητό. Η δουλειά, όμως, δεν περιμένει και ο τρύγος είναι απαιτητικός. Συνέχεια μέχρι να νυχτώσει… Σχεδόν 9 το βράδυ επιστρέφει σπίτι. Ο άντρας της πηγαίνει στο καφενείο για 1-2 ώρες να δει φίλους, να συζητήσει, να παίξει κανένα χαρτάκι. Εκείνη; Μα εκείνη δεν τερμάτισε ακόμα. Είναι ακόμα όρθια στα πόδια της και αύριο την περιμένει μια ακόμα μέρα, που δεν θα είναι διαφορετική.
Ένα κοινωνικό status στην επαρχία όχι μόνο της δεκαετίας του '60 και '70, που εγώ έχω μνήμες, αλλά μια παράδοση χρόνων που καλά κρατεί…
Ο σκοπός αγιάζει τα μέσα
Γυναίκες που γίνονται νύφες για αναπαραγωγικό σκοπό και μόνο. Παντρεύονται καθ' υπόδειξιν της οικογένειάς τους και δεν «ανοίγουν» δικό τους σπιτικό, αλλά πηγαίνουν στο πατρικό του γαμπρού, για να αντικαταστήσουν τη μητέρα του. Πού; Μα στις υποχρεώσεις που εκείνη δεν μπορεί, πλέον, να ανταποκριθεί. Η γυναίκα της επαρχίας, της αγροτικής οικογένειας, είναι απλώς ένα εργαλείο, ένα μέσον.
Και περνάνε, έτσι, τα χρόνια και μαθαίνει πως δεν έχει δικαιώματα. Καμιά φορά αναστενάζει, αλλά σε ποιον να πει το παράπονό της;
Γυναίκες που μεγάλωσαν με ένα όνειρο (όχι απαραίτητα δικό τους): να παντρευτούν, να μεγαλώσουν παιδιά, να περιποιούνται τον άντρα τους. Γυναίκες που δεν τους επέτρεψαν να προχωρήσουν στο σχολείο, γιατί… δεν έπαιρναν τα γράμματα. Μπορούσαν όμως να υφαίνουν, να ζυμώνουν, να πλένουν, να δέχονται τα πάντα -συχνά και το ξυλοφόρτωμα- ως φυσική συνέπεια του φύλου τους. Δεν υπήρχαν απαντήσεις στις ερωτήσεις τους, μόνο το αξίωμα: «Έτσι είναι οι άντρες!».
Μεγάλωσαν μ' αυτό τον τρόπο γενιές και γενιές. Χωρίς δεύτερες ευκαιρίες, χωρίς επιλογές - πολίτες β΄ κατηγορίας.
Θυμάμαι τη γιαγιά μου??? παντρεύτηκε έναν άντρα που τον είδε λίγες μέρες πριν από τον γάμο τους. «Αφού τον ήθελαν οι γονείς μου, εγώ τι να ΄λεγα;», μου απαντούσε. «Τον αγαπούσες, γιαγιά;» ρωτούσα με αφέλεια. «Τον αγάπησα αργότερα…», μου έλεγε.
Γέννησε πέντε παιδιά και τα μεγάλωσε σχεδόν μόνη της, γιατί ο παππούς ήταν φιλάσθενος. Εκείνη παντού: Στην ανατροφή των παιδιών, στα κτήματα, στο σπίτι, στον παππού. Ήταν άντρας και γυναίκα μαζί. Μητέρα, νοσοκόμα, νοικοκυρά, αγρότισσα, μέχρι και χτίστης έγινε όταν χρειάστηκε να κουβαλήσει πέτρες από το ποτάμι για να φτιάξουν το πηγάδι.
Και ήρθε η Κατοχή και έπρεπε να σταθεί στο ύψος των περιστάσεων, να μη λυγίσει η κυρά-Δημήτραινα (βλέπετε, ο παππούς Δημήτρης είχε βάλει τη «σφραγίδα» του και στο όνομά της, όπως συνηθιζόταν εκείνα τα χρόνια). Το χωριό γέμισε Ιταλούς και Γερμανούς που λυμαίνονταν την περιοχή και περνούσαν συχνά από το σπίτι ζητώντας κρασί, κοτόπουλα και ό,τι άλλο θεωρούσαν πως έπρεπε να πάρουν. Φοβόταν για τα παιδιά της, αλλά ήταν αγέρωχη. Η γιαγιά μου δεν έμαθε ποτέ γράμματα, δεν την έστειλαν στο σχολείο. Κι ας ήταν έξυπνη, κι ας ήταν δραστήρια. Δικαίωμα στην εκπαίδευση είχαν μόνο τα αγόρια της οικογένειας.
Η παράδοση καλά κρατεί…
Από τα πέντε παιδιά της γιαγιάς, τέσσερα αγόρια και ένα κορίτσι, μόνο τα αγόρια πήγαν γυμνάσιο και πανεπιστήμιο. Το κορίτσι απέμεινε τελειόφοιτος δημοτικού σχολείου με γνωστό προορισμό…
Τα χρόνια πέρασαν, αλλά αυτή η ρημάδα η παράδοση που θέλει τα κορίτσια να είναι πάντα πιο κάτω από τα αγόρια συνεχίζεται ανενόχλητη, αφού η φράση «έτσι είναι οι άντρες» είναι διαχρονική. Τα στερεότυπα είναι κλασικά εικονογραφημένα και κυκλοφορούν ανάμεσά μας, παρασύροντας τη μια γενιά μετά την άλλη.
Σ' αυτή τη χιλιετία, μακριά από την επαρχία και τη νοοτροπία της γιαγιάς-Δημήτραινας-πολυμίξερ, πιο πολλά είναι αυτά που μας ενώνουν με κείνη τη γενιά, παρά αυτά που μας χωρίζουν. Η γυναίκα μορφώνεται, ενημερώνεται, έχει άποψη για τη ζωή της. Όμως φαίνεται πως οι συμπεριφορές και το κατεστημένο τόσων χρόνων έχουν γίνει πιο δυνατά και από το DNA.
Οι γυναίκες συνεχίζουν την ατέρμονα πορεία τους μέσα στον χρόνο, κρατώντας τα ίδια βάρη με τις γιαγιάδες και προγιαγάδες τους. Ελάχιστα έχει διαφοροποιηθεί η κατάσταση. Ίσως να ισχύει στο γράμμα του νόμου και όχι στο πνεύμα. Νόμοι έχουν ψηφιστεί που πιστοποιούν την ισότητα των δύο φύλων. Ε, και; Αν η ισότητα δεν γίνει συνείδηση και στους δυο, κανένας νόμος, κανένα νομοσχέδιο δεν θα ισχύσει. Και η συνείδηση είναι δουλειά με τον εαυτό μας, όχι στις αίθουσες των δικαστηρίων.
Δουλειά με τα παιδιά μας - και με το αγόρι και με το κορίτσι. Εκπαίδευση από μικρά, στην ίδια οικογένεια, να καταλάβουν τι σημαίνει ισότητα, τι σημαίνει σεβασμός στο άλλο φύλο. Τι σημαίνει κανείς πάνω από κανέναν. Πως στην οικογένεια η σωστή λέξη μεταξύ των μελών της δεν είναι «βοήθεια», αλλά «συμμετοχή». Δεν βοηθάω τη γυναίκα μου ή τον άντρα μου, αλλά συμμετέχω σε όλα. Είμαι ισοδύναμο μέλος της κοινωνίας, της οικογένειας. Έχω ίσα δικαιώματα, δικαιούμαι την ίδια αντιμετώπιση!
Λόλα Σκαλτσά
Δημοσιογράφος
