Του Γιώργου Γιαννακόπουλου*
Πριν δυο εβδομάδες σχεδόν κανείς, εκτός από μια μικρή μερίδα ιστορικών και κατοίκων της Αγγλικής πόλης του Μπρίστολ, δεν γνώριζε ποιος είναι ο Edward Colston. Η δράση ακτιβιστών του κινήματος Black Lives Matter έφερε στο προσκήνιο τη σχέση του επιφανούς Άγγλου εμπόρου της στροφής του 18ου αιώνα με το δουλεμπόριο. Η βίαιη αποκαθήλωση του αγάλματος και η σχεδόν τελετουργική καταβύθισή του στον πάτο του λιμανιού πέτυχε τρία πράγματα: Πρώτον, γνωστοποίησε το βίο και την πολιτεία του Colston σε ένα ευρύτερο, παγκόσμιο, κοινό. Δεύτερον, υπενθύμισε το βαθμό στον οποίο πόλεις σαν το Μπρίστολ έχτισαν την ευημερία τους πάνω στις πλάτες Αφρικανών σκλάβων. Τρίτον, η κίνηση των ακτιβιστών κατέδειξε τους μηχανισμούς απόδοσης συμβολικού κύρους στο δημόσιο χώρο. Το άγαλμα φιλοτεχνήθηκε σχεδόν ενάμιση αιώνα μετά τον θάνατο του πρωταγωνιστή του, στο απόγειο της Βρετανικής αυτοκρατορικής ισχύος, στα τέλη του 19ου αιώνα. Στη στροφή του 20ου αιώνα, φιγούρες όπως ο Colston έγιναν τοπικοί και εθνικοί ευεργέτες με μνημεία, δρόμους και κτήρια αφιερωμένα στη «φιλανθρωπία» τους.
Αν και το ζήτημα του αγάλματος απασχολούσε την τοπική κοινωνία ήδη από τη δεκαετία του ενενήντα, ο θάνατος του George Floyd πέτυχε ό,τι δεν κατάφεραν διαμαρτυρίες και μικρότερης κλίμακας βανδαλισμοί. Την ίδια στιγμή, στο Λονδίνο αγάλματα επιφανών πολιτικών ανδρών με σκοτεινές πτυχές, όπως αυτό του θεμελιωτή του ΟΗΕ και προπάτορα του απαρτχάιντ Γιαν Σματς, έγιναν αντικείμενο βανδαλισμών. Οι διαδηλωτές δεν «σεβάστηκαν» ούτε την προτομή του ιερού τοτέμ της χώρας, Ουίνστον Τσώρτσιλ. Ακόμη και σήμερα, αρκετοί, ανάμεσά τους και η ηγεσία του εργατικού κόμματος, δυσκολεύονται να κατανοήσουν κάτι που είναι κοινός τόπος στο χώρο των ιστορικών: ότι ο Τσώρτσιλ ήταν ρατσιστής. «Μα είναι δυνατόν αυτός που πολέμησε το ναζισμό να είναι ρατσιστής;» διερωτώνται. Ναι, είναι απολύτως δυνατό. Ο Τσώρτσιλ, όπως στα καθ’ ημάς ο Βενιζέλος, ήταν άνθρωποι της εποχής τους. Και η εποχή τους ήταν μια εποχή έντονων αντιφάσεων: η πολιτική ελευθερία συνυπήρχε με τον αυταρχισμό και το φυλετισμό.
Τα αγάλματα και οι μνημονικοί τόποι που τα περιβάλλουν δεν είναι ιστοριογραφικά δοκίμια. Δεν γράφουν ιστορία. Αποκρυσταλλώνουν δεσπόζουσες ιστορικές και αισθητικές αφηγήσεις. Ενίοτε γίνονται πόλοι έλξης ανταγωνιστικών αφηγήσεων που παίρνουν τη μορφή μικροβεβηλώσεων. Θυμηθείτε το εθνομηδενιστικό(;) «Fuck Heroes,Fight Now» στο γνωστό Αθηναϊκό άγαλμα του Κολοκοτρώνη το Δεκέμβρη του 2019 ή, ακόμη παλαιότερα, τη φεμινιστική αντικατάσταση της προτομής της Αλίκης Βουγιουκλάκη στην πλατεία Μαβίλη με μια σιδερώστρα. Η τάξη συνήθως αποκαθίσταται άμεσα. Τα μηνύματα σβήνονται, οι βάνδαλοι καταδικάζονται. Και ορισμένες φορές, αυτόκλητοι υπερασπιστές της «πατρίδας» αναλαμβάνουν την προστασία τους. Την επομένη των βανδαλισμών το άγαλμα του Τσώρτσιλ έγινε πόλος έλξης ακροδεξιών ομάδων που βρήκαν ευκαιρία να εμφανιστούν ως προστάτες του νόμου και της τάξης. Στη συνέχεια το άγαλμα, μαζί με αυτά των Μαντέλα και Γκάντι, τοποθετήθηκαν σε τεράστια αλουμινένια κουτιά μετατρέποντας την πλατεία του κοινοβουλίου σε ένα ιδιότυπο αντι-μνημείο. Την ίδια στιγμή, στο Μπρίστολ, ακροδεξιοί βεβήλωναν σε ένα από τα νεκροταφεία της πόλης ένα μικρό μνημείο αφιερωμένο σε έναν Αφρικανό δούλο της εποχής του Colston.
Η βία φέρνει βία; Ίσως. Η βία όμως έφερε και κάτι ακόμη: τοπικές αρχές άρχισαν να αφαιρούν αγάλματα επιφανών ανδρών των οποίων ο βίος και η πολιτεία συνδέθηκε στενά με το δουλεμπόριο. Ο δήμαρχος του Λονδίνου εξήγγειλε την αναθεώρηση της διαδικασίας δημιουργίας μνημονικών τόπων στην πόλη. Οργανώσεις υπεύθυνες για τη διαχείριση της αγγλικής πολιτισμικής κληρονομιάς άρχισαν να καταθέτουν συντονισμένα σχέδια αποκατάστασης των υπόγειων δεσμών πολλών μνημείων με την ιστορία του δουλεμπορίου και της αποικιοκρατίας. Ο θόρυβος που δημιουργήθηκε φαίνεται ότι τελικά θα αποκαθηλώσει και το άγαλμα του ιμπεριαλιστή Cecil Rhodes από το κολέγιο της Οξφόρδης, μια υπόθεση - σύμβολο του αγώνα για την αποαποικιοποίηση των εκπαιδευτικών θεσμών στη Βρετανία εδώ και πέντε χρόνια.
Πού πάνε τα αγάλματα, όταν αποκαθηλώνονται από τους δημόσιους χώρους; Πολλοί φέρνουν στη συζήτηση τα μουσεία. Το επιχείρημα είναι ότι, μέσα στο χώρο του μουσείου, η δέουσα επιμέλεια θα πλαισιώσει παιδαγωγικά τα αποκαθηλωμένα αντικείμενα και θα αναδείξει τα πολλαπλά επίπεδα νοημάτων. Άλλοι επισημαίνουν τον κίνδυνο τα μουσεία να γίνουν χώροι εναπόθεσης ανεπιθύμητων μνημείων. Κάτι σαν τα δυστοπικά λεγόμενα υπαίθρια «πάρκα» αγαλμάτων στις χώρες της Ανατολικής Ευρώπης, όπου οι Λένιν, Στάλιν και λοιποί διαγκωνίζονται για λίγα τετραγωνικά χώρου.
Αντιμετωπίζει άραγε η κίνηση της αφαίρεσης μνημείων από το δημόσιο χώρο το πρόβλημα; Μήπως, αντιθέτως, ελλοχεύει ο κίνδυνος μιας ψευδεπίγραφης κάθαρσης; Σκεφτείτε την ίσως πιο γνωστή ελληνική υπόθεση μνημείου στον αστικό δημόσιο χώρο, τηρουμένων των αναλογιών: το Άγαλμα Τρούμαν. Με την πάροδο των χρόνων το άγαλμα του Τρούμαν έχει αποκτήσει πολλαπλά νοήματα: από τόπο απόδοσης τιμής σε έναν Αμερικάνο πρόεδρο μετατρέπεται, ανάλογα την περίσταση, σε μνημείο αντι-ιμπεριαλιστικής ή αντι-αμερικανικής δράσης, ανάλογα με την προοπτική και τη δράση του καθενός. Θα ήταν προτιμότερο να τοποθετηθεί ο κύριος Τρούμαν σε κάποιο μουσείο πλαισιωμένος από μια έκθεση αναφορικά με την αμερικανική παρέμβαση στην Ελλάδα, με πληροφορίες για τη δημιουργία και χρηματοδότηση του μνημείου (αυτή είναι η λύση που φαίνεται να προκρίνεται για το άγαλμα του Colston); Μήπως η συνεχιζόμενη παρουσία του αγάλματος στο δημόσιο χώρο, με τους διαδοχικούς βανδαλισμούς και αποκαταστάσεις που αυτό συνεπάγεται, ήδη ενεργοποιεί τα πολλαπλά συμβολικά επίπεδα νοήματος που δύναται να εγγραφούν στα ίδια τα μνημεία;
Η εικονομαχία των ημερών δεν έχει κάτι καινοφανές. H καταστροφή αγαλμάτων, εικονισμάτων και συναφών μνημείων δεν είναι κάτι καινούργιο στην ανθρώπινη ιστορία. Αναλογιστείτε την ιστορία των βανδάλων στην αρχαία Ρώμη, τις εικονομαχίες στο Βυζάντιο, τις καταστροφές στη Γαλλική επανάσταση, και τις βίαιες μεταβολές στους αστικούς ιστούς στην πορεία των δυο τελευταίων αιώνων. Τα αγάλματα και οι προτομές είναι ένα, και σε αρκετές περιπτώσεις δεν είναι ούτε το πιο ενδιαφέρον, μέρος της δημόσιας κληρονομιάς. Σε κάθε όμως περίπτωση, η σοβούσα διαμάχη στη χώρα του δουλέμπορου Colston έχει ενδιαφέροντα διδάγματα για τη χώρα του Κολοκοτρώνη, ιδιαίτερα τη στιγμή που η τελευταία ετοιμάζεται να εορτάσει την επέτειο από την εθνική της ανεξαρτησία και απελευθέρωση, και να τιμήσει τη μνήμη της μικρασιατικής καταστροφής.
Δίδαγμα Πρώτο: Σε ποιο βαθμό γνωρίζουμε την ιστορική κληρονομιά που εγγράφεται στους τόπους που κατοικούμε και στους δρόμους που διαβαίνουμε, είτε αυτό αναφέρεται σε μνημεία, σε οδούς, τοπωνύμια, κτήρια; Τα τελευταία χρόνια δημοσιεύονται εξαιρετικές εργασίες από ιστορικούς, αρκετοί εκ των οποίων συνδέονται με το μεταπτυχιακό πρόγραμμα «Δημόσια Ιστορία» του ΕΑΠ, που αφορούν τις περιόδους της μικρασιατικής καταστροφής, της κατοχής και του εμφυλίου, καθώς και της Μεταπολίτευσης. Παράλληλα, διερευνάται η αποτύπωση στο χώρο κοινοτήτων όπως η εβραϊκή κοινότητα της Θεσσαλονίκης. Σε αρκετές περιπτώσεις οι έρευνες συνοδεύονται από ιστορικούς περιπάτους που μεταφέρουν τη χωρική διάσταση της ιστορικής εμπειρίας. Το πεδίο είναι πρόσφορο για την επέκταση των ερευνών και σε διαφορετικές ιστορικές περιόδους. Θα είχε εξαιρετικό ενδιαφέρον, για παράδειγμα, στον ορίζοντα του 2021 να μελετηθούν συστηματικά οι αποτυπώσεις και οικειοποιήσεις του φιλελληνισμού στο χώρο των ελληνικών πόλεων, είτε αυτό αφορά μνημεία είτε οδωνύμια. Πόσοι άραγε, πέραν από τους επαΐοντες, γνωρίζουν τι σημαίνει η Πλατεία Κάνιγγος, η οδός Τζώρτς ή ο οδός Εδουάρδου Λω στο κέντρο των Αθηνών; Με ποιο τρόπο η έρευνα που παράγεται στο χώρο της δημόσιας ιστορίας επιδρά και αλλάζει τον ιστό των πόλεών μας; Πώς μπορούμε να μετατρέψουμε τις πόλεις μας σε ανοικτά βιβλία ιστορίας;
Δίδαγμα Δεύτερο: Γιατί εξακολουθούμε να δημιουργούμε μνημεία με τα ίδια παρωχημένα ιδεολογικό-αισθητικά υλικά; Τι μορφή θέλουμε να έχουν οι μνημονικοί τόπου του αύριο; Προτομές πολιτικών ηγετών και αγάλματα εθνικών ευεργετών; Για ποιο λόγο οι μνημειακές παρεμβάσεις στο δημόσιο χώρο δεν επικοινωνούν με τα νέα ρεύματα στο χώρο της δημόσιας τέχνης (οι αναφορές εδώ από τον διεθνή και τον εγχώριο καλλιτεχνικό χώρο αφθονούν);. Η επερχόμενη περίοδος επετείων, το 2021 και το 2022, είναι μια πρώτης τάξεως ευκαιρία να σκεφτεί κανείς τα παραπάνω ερωτήματα. Να τιμήσουμε τις αντιφατικές και παράδοξες ζωές των ηρώων που συνθέτουν το εθνικό μας πάνθεο με δράσεις που υπερβαίνουν την ανέγερση προτομών που είναι αφιερωμένες στις γνωστές φιγούρες των μεγάλων ανδρών της ιστορίας. Δεν χρειαζόμαστε άλλους Βενιζέλους, Καραϊσκάκηδες, Κολοκοτρώνηδες και Μπουμπουλίνες. Χρειαζόμαστε νέες μορφές παρεμβάσεων στο δημόσιο χώρο που αναδεικνύουν την ετερογένεια και τιμούν τα ιστορικά τραύματα των κοινοτήτων που συνέθεσαν το ελληνικό έθνος - κράτος στις εκάστοτε ιστορικές του στιγμές.
* Ιστορικός
Στηρίξτε την έγκυρη και μαχητική ενημέρωση. Στηρίξτε την Αυγή. Μπείτε στο syndromes.avgi.gr και αποκτήστε ηλεκτρονική συνδρομή στο 50% της τιμής.
