Live τώρα    
18°C Αθήνα
ΑΘΗΝΑ
Αίθριος καιρός
18 °C
15.8°C19.3°C
1 BF 59%
ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ
Αίθριος καιρός
16 °C
11.6°C19.0°C
2 BF 64%
ΠΑΤΡΑ
Αραιές νεφώσεις
15 °C
12.0°C15.9°C
2 BF 67%
ΗΡΑΚΛΕΙΟ
Ελαφρές νεφώσεις
18 °C
16.8°C19.7°C
2 BF 63%
ΛΑΡΙΣΑ
Ελαφρές νεφώσεις
11 °C
10.9°C15.7°C
0 BF 82%
Περί λατινικών, κοινωνίας και ανορθολογισμού ή πόσο επίκαιρος μπορεί να είναι ο αγγλικός 17ος αιώνας
  • Μείωση μεγέθους γραμματοσειράς
  • Αύξηση μεγέθους γραμματοσειράς
Εκτύπωση

Περί λατινικών, κοινωνίας και ανορθολογισμού ή πόσο επίκαιρος μπορεί να είναι ο αγγλικός 17ος αιώνας

Του Γιάννη Φλυτζάνη*

Ανέπνεε μέσα στο κλίμα του ουμανισμού του 17ου αιώνα και καλλιεργούσε ενεργά τις αρχαίες γλώσσες: ήταν ο πρώτος που μετέφρασε Θουκυδίδη στην αγγλική, μετέφερε τη Μήδεια του Ευριπίδη στα λατινικά και μάλιστα σε ιαμβικό μέτρο, ενώ τον Λεβιάθαν τούτον εξέδωσε και στα λατινικά. O λόγος για τον Thomas Hobbes, του οποίου η εντυπωσιακή studia humanitatis συμπεριλάμβανε τόσο αγγλικές αποδόσεις των ομηρικών επών, αλλά και της αριστοτελικής Ρητορικής, όσο και τα Δοκίμια του Φραγκίσκου Βάκωνα στα λατινικάi. Διατηρούσε μάλιστα λατινόγλωσση ιδιωτική αλληλογραφία με ύφος παιγνιώδες και συχνά αυτοϋπονομευτικόii.

Στο Λεβιάθαν του, όμως, διαβάζουμε για απόψεις εδραιωμένες μόνο στην όποια αξιοπιστία τους προσδίδει η αρχαιότητα τους, για (αρχαίες) λέξεις που όπως το χασμουρητό μεταδίδονται από στόμα σε στόμα, για ανθρώπους που καρυκεύουν με δόλιους σκοπούς τη φαύλη θεωρία τους με μυρωδικά του πνεύματος άλλων ανθρώπων, για κακοχωνεμένα επιχειρήματα όπου ελληνικά και λατινικά αποφθέγματα επανέρχονται αμάσητα και κατά το συνήθειο τους απαράλλακτα. Θα υποστηρίξει μάλιστα εμφαντικά πως τίποτε δεν οφείλω στην ίδια την αρχαιότηταiii και αλλού θα συμπληρώσει πως τίποτα δεν πληρώθηκε τόσο ακριβά όσο πλήρωσε η Δύση την αρχαιομάθειαiv!

Πού οφείλεται αυτή η φαινομενική ανακολουθία; O Thomas Hobbes διέκρινε με καθαρότητα τα όρια της φιλολογικής πρακτικής που κυριαρχούσε στην εποχή του: η εμμονή στην μακρόχρονη χρήση κειμένων και όρων που συνδέονται απλά με τη σχολαστική αναπαραγωγή ενός corpus αρχαιογνωσίας καταλήγει στο να νομιμοποιεί την αυθαιρεσία της παράδοσης. Το αιτούμενο είναι να επιτευχθεί η υπέρβαση, ώστε από τα πρωτεία του χρόνου, των εθιμικών πρακτικών, αλλά και του συντεχνιασμού που συνεπάγονται, να οδηγηθούμε στον ορθολογική θεμελίωση της κοινωνικο-πολιτικής οργάνωσης. Η νεωτερική πολιτεία συλλαμβάνεται ως ένα στέρεο ευκλείδειο οικοδόμημα, μέσα από αρχές που δεν βασίζονται στην απροϋπόθετη επανάληψη αυτού που κάποτε υπήρξε (commonplace), αλλά προχωρούν σε ένα δημιουργικό στοχασμό για το αύριοv.

Θα είναι ο πρώτος μάλιστα που θα ονομάσει τη θεωρία του social philosophy (κοινωνική φιλοσοφία) αποτελώντας έναν από τους μακρινούς προγόνους της στοχοθεσίας ενός ολόκληρου κλάδουvi. Στο κέντρο του μία κρίση που επιζητάει επίλυση: η αδιάκοπη και δίχως έλεος αλληλοεξόντωση των ανθρώπων. Ο ίδιος θα ζήσει σε μια εποχή όπου στην πατρίδα του θα ξεσπάσουν μία σειρά από εμφύλιες συρράξεις με επίδικο την πολιτειακή της οργάνωση. Επείγει, επομένως, το ορθολογικό σχέδιο της ανάταξης: η πολιτεία που συστήνεται από το συμβόλαιο (pactum subjectionis) και που η εξουσία της ασκείται μέσα από εγγυήσεις δικαίου. Βέβαια η πολιτειακή οργάνωση του Hobbes κάθε άλλο παρά υπόδειγμα αποτελεί, καθώς έχει χαρακτήρα αυταρχικό και απολυταρχικόvii, αλλά, όπως τονίζεται, διακρίνεται από την πρωτοπόρα για την εποχή εγκαθίδρυση ενός κράτους δικαίου που διαχωρίζεται καθαρά από τη φεουδαρχία και υψώνεται ως φυσική προϋπόθεση κάθε κοινωνικής τάξηςviii.

Η επιδίωξη της θεμελίωσης της πολιτείας στην ορθολογική ικανότητα του ανθρώπου και η αμφισβήτηση του κυρίαρχου σχολαστικισμού της περιόδου θα επισύρουν οργή. Όπως θα αναφέρει ο Ernst Bloch για τον Τ. Ηοbbes, θα είναι τόσο ειρωνικός, τόσο ασεβής, μάλιστα τόσο ανατρεπτικός, ώστε ενώπιον του απολυταρχικού κτήνους, που είναι το μοναδικό που έχει απομείνει ακέραιο από την προκρατική λυκοπερίοδο, διαλύεται με απαράμιλλο τρόπο κάθε καθαγιασμός ελέω Θεού, όπως και ο καθαγιασμός ενός εθνοπατέρα. Αυτό δε παρά την υποταγή που παρεμβάλλεται στο κρατικό συμβόλαιο, σε τελική μάλιστα ανάλυση λόγω αυτής της ίδιας της καθοριστικής ρήτρας. Διότι εν τέλει το αρχαίο κτήνος δεν διατηρεί καν την απόλυτη «αποφασιοκρατία» του˙ διότι είναι δεσμευμένο, αν όχι σε ιδέες δικαίου, τότε σε βουλητικά περιεχόμενα [...] των ανθρώπων εκείνων που του έχουν παραχωρήσει το δικαίωμα δύναμής τουςix. Τελικά, θα θεωρηθεί ύποπτος βλασφημίας και αθεΐας, θα του απαγορευθεί να εκδίδει έργα στο μέλλον και βιβλία του θα καούν στην πυρά˙ κάποια μάλιστα θα τα κάψει ο ίδιος φοβούμενος τις επιπτώσεις μιας καταδικαστικής απόφασης εναντίον του για αίρεση.

Υπάρχει κάποιο μάθημα που δίνει η Αγγλία του 17ου αιώνα στην Ελλάδα του 2020 και της προωθούμενης υποβάθμισης των κοινωνικών σπουδών στο χώρο της εκπαίδευσης; Θα μπορούσε να αξιοποιηθεί το διαφωτιστικό διάβημα εκείνης της τόσο μακρινής εποχής με τρόπο σύγχρονο; Μήπως, πέρα από την όποια φιλολογική προπαίδεια, δεν θα ωφελούσε το μελλοντικό πολίτη ο αναστοχασμός για τα μείζονα κοινωνικά διακυβεύματα του σήμερα, τις κρίσεις που ακόμη και αυτή τη στιγμή ξεσπάνε (βλ. το κίνημα «black lives matter» και το πρόβλημα της αστυνομικής καταστολής), καθώς και ο προβληματισμός για την υπέρβασή τους; Αλλά και η ανάπτυξη της δημιουργικότητας του Λόγου δεν απαιτεί τη γνώση για την πολιτειακή μας οργάνωση, το στοχασμό για τις δυνατότητες και τις αντοχές της δημοκρατίας μας, αλλά και τη θεμελίωση των δικαιωμάτων και τη σύλληψη των χειραφετητικών αγώνων με τα οποία συνδέθηκαν, από το 1789 έως και τις μέρες μας; Και όλα αυτά δεν θα μπορούσαν να λάβουν χώρα στο πλαίσιο μιας δημιουργικής εκπαίδευσης που θα επαναπροσλαμβάνει την αρχαιότητα εντός ενός σύγχρονου και κριτικού κοινωνικού στοχασμού; Το ζητούμενο δεν θα έπρεπε να είναι τελικά η αποφυγή των «μονοδιάστατων ανθρώπων»x που υπόκεινται δουλικά στην όποια αυθεντία και που επαναλαμβάνουν μηχανικά όσα παραδόθηκαν επειδή αποτελούν κτήμα μιας θεόσταλτης παράδοσης; Οι κοινωνικές σπουδές μπορούν να καλλιεργήσουν το ενδιαφέρον για τα κοινά, την αίσθηση του ανήκειν σε μια πολιτική κοινότητα, την κοσμοπολίτικη διασύνδεση της κοινότητας με τις υπόλοιπες και τη μέριμνα για τα πλανητικά προβλήματα, τον εντοπισμό των πολλαπλών κρίσεων (οικονομικών, πολιτικών και ταυτοτικών), αλλά και την προώθηση και τον εμπλουτισμό των δικαιωμάτων. Διαμορφώνουν τη συνείδηση ενεργών πολιτών, γι’ αυτό και προέχει όχι η αποδυνάμωση, αλλά η ενίσχυσή τους.

* Υποψήφιος Διδάκτορας Νομικής ΕΚΠΑ, τομέας Ιστορίας και Θεωρίας Δικαίου, κατεύθυνση Κοινωνιολογίας Δικαίου

i Βλ. Μεταξύ άλλων: Orozco - Echeverri, Sergio H., «On the Origin of Hobbes’s Conception of Language: The Literary Culture of English Renaissance Humanism», στο Revista de Estudios Sociales, 44, Δεκέμβριος 2012, σελ. 102-112.

ii Malcom, Noel (επιμ.), The Correspondence of Thomas Hobbes: Volume I: 1622-1659. Oxford: CalderonPress, 1998, σελ. xl-xli.

iii Hobbes, Thomas, Λεβιάθαν ή Ύλη, μορφή και εξουσία μιας Εκκλησιαστικής και Λαϊκής Πολιτικής Κοινότητας, τόμος Α’, εισαγωγή: Αιμίλιος Μεταξόπουλος, μετάφραση Γρηγόρης Πασχαλίδης-Αιμίλιος Μεταξόπουλος, Αθήνα: Γνώση, 1989, σελ. 334-335.

iv Στο ίδιο, σελ. 282-283.

v Σαγκριώτης, Γιώργος, Φιλοσοφικές προϋποθέσεις μιας κριτικής πολιτικής θεωρίας. Ο απολυταρχικός φιλελευθερισμός του Hobbes, Διδακτορική Διατριβή, Αθήνα: Πάντειο Πανεπιστήμιο, 2007, σελ. 51-53.

vi Honneth, Axel, Από την επικοινωνία στην αναγνώριση. Για την ανανέωση της κριτικής θεωρίας, μετάφραση-εισαγωγή: Κωνσταντίνος Καβουλάκος, Αθήνα: Πόλις, 2000, σελ. 46-47.

vii Βλ. ενδεικτικά: Κασίρερ, Ερνστ, Ο μύθος του Κράτους, μετάφραση: Γεράσιμος Λυκιαρδόπουλος-Στέφανος Ροζάνης, Αθήνα: Γνώση, 2008, σελ. 240-243.

viii Fine, Robert, Democracy and the Rule of Law, New Jersey: Blackburn, 2002, σελ. 26

ix Bloch, Ernst, Φυσικό Δίκαιο και Ανθρώπινη αξιοπρέπεια, μετάφραση: Θανάσης Γκιούρας, επιστημονική επιμέλεια: Μανόλης Αγγελίδης-Θανάσης Γκιούρας, Αθήνα: ΚΨΜ, 2015, σελ. 110.

x Για να θυμηθούμε το έργο του Marcuse, Herbert, One-dimensional man: studies in the ideology of advanced industrial society, London: Routledge, 2007.

Στηρίξτε την έγκυρη και μαχητική ενημέρωση. Στηρίξτε την Αυγή. Μπείτε στο syndromes.avgi.gr και αποκτήστε ηλεκτρονική συνδρομή στο 50% της τιμής.

ΣΧΕΤΙΚΑ ΑΡΘΡΑ

ΓΝΩΜΕΣ

ΠΕΡΙΣΣΟΤΕΡΑ

EDITORIAL

ΑΝΑΛΥΣΗ

SOCIAL