Της Εφης Γιαννοπούλου*
Η Άιβα Ονγκ, διακεκριμένη Αμερικανίδα ανθρωπολόγος μαλαισιανής καταγωγής, καθηγήτρια στο Πανεπιστήμιο του Μπέρκλεϊ, εστιάζει το ακαδημαϊκό και ερευνητικό της ενδιαφέρον σε θέματα που αφορούν τη ρευστότητα των ταυτοτήτων και τους μετασχηματισμούς που υφίστανται οι έννοιες της πολιτειότητας και της εθνικής κυριαρχίας στον σύγχρονο παγκοσμιοποιημένο κόσμο, αλλά και στη μετανάστευση, στον ρόλο των έμφυλων ταυτοτήτων, στη βιοεπιστήμη και τη βιοηθική, καθώς και στις αλλαγές στις βιοτικές και εργασιακές συνθήκες των πληθυσμών υπό το καθεστώς αυτού που σήμερα συνηθίζουμε να αποκαλούμε νεοφιλελεύθερη διακυβέρνηση. Τα παραδείγματά της ως επί το πλείστον και με ποικίλους τρόπους συνδέονται με τον ασιατικό χώρο, όπου οι κοινωνικές, οικονομικές και πολιτικές αλλαγές των τελευταίων δεκαετιών, οι μετακινήσεις πληθυσμών και οι διάφορες εκδοχές μετανάστευσης προσφέρουν πράγματι ένα προνομιακό ερευνητικό πεδίο.
Στο βιβλίο της «Neoliberalism as exception. Mutations in citizenship and sovereignty» η Ονγκ συγκεντρώνει μια σειρά από άρθρα της που αφορούν πρακτικές, συνθήκες και τεχνολογίες υποκειμενοποίησης και καθυπόταξης από τον χώρο της ανατολικής και νοτιοανατολικής Ασίας και διερευνά τις αλλαγές στους όρους ζωής και εργασίας, τον τρόπο που διαπλέκεται η έννοια της πολιτειότητας με την εθνική κυριαρχία και τις διεθνικές δομές, τον τρόπο με τον οποίο ορίζεται η κυβερνησιμότητα εντός του νεοφιλελεύθερου τρόπου διακυβέρνησης.
Η έννοια της εξαίρεσης
Το θεωρητικό πλαίσιο της Ονγκ εκκινεί από τις αναλύσεις του Φουκό και του Νίκολας Ρόουζ (διακυβέρνηση διά της ελευθερίας) και από αυτή την άποψη αντιμετωπίζει τον νεοφιλελευθερισμό ως έναν τρόπο διακυβέρνησης που, ακολουθώντας «αρχές πειθάρχησης, αποτελεσματικότητας και ανταγωνιστικότητας», εισάγει κανόνες της αγοράς σε πολλούς τομείς της ζωής των υποκειμένων. Στα φουκοϊκά δίπολα γνώση - εξουσία και εξουσία - αντίσταση και στην έννοια της κυβερνησιμότητας του Ρόουζ, η Ονγκ προσθέτει την έννοια της εξαίρεσης, στην οποία αναγνωρίζει γεωγραφική και αναλυτική ισχύ. Τη χρησιμοποιεί ακολουθώντας την αγκαμπενική ανάγνωση του Καρλ Σμιτ, προσθέτοντας ωστόσο μια δική της διάσταση. Ενώ ο Αγκάμπεν θεωρεί πως η κατάσταση εξαίρεσης δημιουργεί πάντα έναν χώρο αρνητικότητας, δηλαδή έναν χώρο όπου αναστέλλονται τα δικαιώματα και οι ελευθερίες, η Ονγκ υποστηρίζει πως οι εξαιρέσεις παράγουν επίσης χώρους θετικότητας, δηλαδή ζώνες όπου υποκείμενα τα οποία έχουν το κατάλληλο «ανθρώπινο κεφάλαιο» απολαμβάνουν δικαιώματα, ελευθερία και κινητικότητα ακόμη κι όταν δεν απολαμβάνουν την ιδιότητα του πολίτη στα κράτη στα οποία βρίσκονται, την ίδια στιγμή που άλλα υποκείμενα, που δεν διαθέτουν το σωστό «κεφάλαιο», στερούνται στοιχειώδη δικαιώματα και ελευθερίες και ζουν σε συνθήκες νεο-δουλείας.
Αναλύοντας τον νεοφιλελευθερισμό ως εξαίρεση, η Ονγκ προσεγγίζει επίσης τις εξαιρέσεις στον νεοφιλελευθερισμό ή, με άλλα λόγια, τις ζώνες νεοφιλελεύθερης διακυβέρνησης σε πολιτικά καθεστώτα όχι αμιγώς νεοφιλελεύθερα. Υποστηρίζει -και αναλύει στα κεφάλαια του βιβλίου της- ότι οι ασιατικές κυβερνήσεις έχουν υιοθετήσει επιλεκτικά νεοφιλελεύθερες μορφές στη δημιουργία ειδικών οικονομικών ζωνών και έχουν επιβάλει τα κριτήρια της αγοράς στην απόδοση της πολιτειότητας. Η εθνογραφική της προσέγγιση αποκαλύπτει ειδικές ευθυγραμμίσεις του ορθολογισμού της αγοράς και της πολιτειότητας στη συγκρότηση αμοιβαία διακριτών χώρων εργασίας και ζωής στο όριο της κατάστασης έκτακτης ανάγκης.
Μέσα σ’ αυτό το πλαίσιο παράγονται χώροι, ειδικές ζώνες (οικονομικές, διοικητικές, τεχνολογικές) των οποίων τα όρια δεν ταυτίζονται με τα σύνορα εθνικών οντοτήτων και άρα, υποστηρίζει η Ονγκ, παρατηρούμε ποικίλους μετασχηματισμούς τόσο της έννοιας της πολιτειότητας όσο και αυτής της εθνικής κυριαρχίας. Λέει, λοιπόν, η Ονγκ ότι στοιχεία που μέχρι πρόσφατα συνδέονταν με την ιδιότητα του πολίτη, όπως δικαιώματα (rights / entitlements), κράτος, εδαφικότητα, μοιάζουν να αποσυνδέονται μεταξύ τους και να συνδέονται με κυβερνητικές πρακτικές προσανατολισμένες στις ανάγκες της παγκόσμιας αγοράς, οι οποίες προωθούν μια «οικονομική λογική στον ορισμό, στην αξιολόγηση και την προστασία κάποιων κατηγοριών υποκειμένων και όχι άλλων». Μέσα από αυτές τις ανανοηματοδοτήσεις του νομικού status και των δικαιωμάτων, οι άνθρωποι αποκτούν αυξημένη πρόσβαση στις αγορές, αλλά και οι αγορές αποκτούν αντίστοιχα αυξημένη πρόσβαση στους ανθρώπους.
Ιδιαίτερο ενδιαφέρον αποκτά το βιβλίο στον βαθμό που παρουσιάζει και αναλύει πολύ σύγχρονα φαινόμενα διακυβέρνησης και οικονομικής οργάνωσης με παραδείγματα άλλοτε υψηλά και άλλοτε χαμηλά, άλλοτε θετικά και άλλοτε αρνητικά. Περιπλανώμενες ελίτ, Κινέζοι επιχειρηματίες στη Σανγκάη, εκπατρισμένοι και γηγενείς γνωσιακοί εργάτες στη Σιγκαπούρη, εργαζόμενοι στον χώρο του outsourcing, οικιακές βοηθοί στη Σιγκαπούρη και στο Χονγκ Κονγκ, όλοι αυτοί διαπραγματεύονται τον «νεοφιλελεύθερο» χώρο τής επιχειρηματικότητας του εαυτού, του ατομικισμού της αγοράς. Εδώ η ανάλυση της Ονγκ συναντά την ανάλυση των Χαρντ και Νέγκρι στην «Αυτοκρατορία». Αν όμως οι Χαρντ και Νέγκρι υποστηρίζουν πως η πολιτειότητα στην εποχή του αυτοκρατορικού κεφαλαίου απελευθερώνεται όλο και περισσότερο από την εθνική ιδιότητα του πολίτη και ότι η ανερχόμενη μορφή της άυλης εργασίας ενώνει τους εργαζόμενους σε παγκόσμιο επίπεδο, η Ονγκ υποστηρίζει ότι αυτά τα υπερεθνικά γεωγραφικά πλάτη πολιτειότητας που ενεργοποιούνται σήμερα συνδέονται όλο και περισσότερο με εθνικοποιημένα δίκτυα που αποκλείουν κάθε αλληλεγγύη. Και προσθέτει ότι ο καπιταλισμός δεν είναι μια απλή μετάβαση από την πειθαρχική στη ρυθμιστική εξουσία, αλλά ότι ακόμη και σήμερα επιβιώνουν μορφές ζωής και εργασίας υπό τους όρους μιας νεο-δουλείας.
Τα επιμέρους μέρη και κεφάλαια του τόμου διερευνούν έμφυλα ζητήματα και ανισότητες (π.χ. οικιακές βοηθοί στο Χονγκ Κονγκ, στη Σιγκαπούρη και τη Μαλαισία, αλλά και τον ισλαμικό φεμινισμό), τη ζωή Ασιατών μεταναστών που συμμετέχουν στην οικονομία της γνώσης και της καινοτομίας (φοιτητές σε αμερικανικά πανεπιστήμια αλλά και Ινδοί εργαζόμενοι στη Σίλικον Βάλεϊ), διασπορικούς πληθυσμούς (π.χ. τους διαδικτυακούς ακτιβιστές της κινεζικής μειονότητας στην Ινδονησία), διαφόρων ειδών ειδικές οικονομικές ζώνες στις ασιατικές χώρες ή την μπαρόκ οικολογία (η έννοια αποτελεί μια συμβολή της ίδιας της Ονγκ και περιγράφει την προσπάθεια της Σιγκαπούρης να διαμορφώσει το εθνικό της brand name με έμφαση στην οικολογία, την καινοτομία και στις επενδύσεις).
Η ανθρωπολογική προσέγγιση της Ονγκ, εστιάζοντας στο μετααποικιοκρατικό και ταχύτατα αναπτυσσόμενο περιβάλλον τής ανατολικής και νοτιοανατολικής Ασίας και στη διασύνδεσή του με τις ΗΠΑ, προσφέρει πολύτιμο υλικό για να σκεφτούμε πολιτικούς, οικονομικούς και κοινωνικούς μετασχηματισμούς που υπερβαίνουν το γεωγραφικό πλαίσιο του βιβλίου της. Η ανάλυσή της αναδεικνύει κομβικά ζητήματα της εποχής μας τόσο στο πεδίο των αναδυόμενων νέων ανισοτήτων όσο και των νέων μορφών οργάνωσης της εργασίας, της οικονομίας και της συγκρότησης ταυτοτήτων σε εθνικό και υπερεθνικό επίπεδο. Οι προβληματισμοί της εγγράφονται στη γενικότερη προβληματική του Παγκόσμιου Νότου (Global South) και επομένως μπορούν να εμπλουτίσουν τις αναλύσεις και τον προγραμματικό λόγο της Αριστεράς του 21ου αιώνα. Δεν ξεχνάμε άλλωστε πως και στη χώρα μας συζητήθηκε κάποια στιγμή το ενδεχόμενο της δημιουργίας ειδικών οικονομικών ζωνών, ενώ τόσο η μετανάστευση και οι αυξανόμενες προσφυγικές ροές όσο και το brain drain που δοκιμάζει πολλές ευρωπαϊκές χώρες του Νότου θέτουν ζητήματα πολιτειότητας και δοκιμάζουν τη διασύνδεση κράτους, εθνικής κοινότητας και δικαιωμάτων σε παγκόσμιο επίπεδο.
Για το βιβλίο:
Aihwa Ong,(2006), «Neoliberalism as exception: Mutations in Citizenship and Sovereignty», («Ο νεοφιλελευθερισμός ως εξαίρεση: Μετασχηματισμοί στην πολιτειότητα και την εθνική κυριαρχία»), Duke University Press
* Η Έφη Γιαννοπούλου είναι μεταφράστρια και δημοτική σύμβουλος με την «Ανοιχτή Πόλη» στην Αθήνα
Στηρίξτε την έγκυρη και μαχητική ενημέρωση. Στηρίξτε την Αυγή. Μπείτε στο syndromes.avgi.gr και αποκτήστε ηλεκτρονική συνδρομή στο 50% της τιμής.
