Του Νίκου Σαραντάκου
Τις τελευταίες μέρες έγινε πολύς λόγος για τον τουρισμό, καθώς η Ελλάδα, όπως και οι περισσότερες ευρωπαϊκές χώρες, αρχίζουν να χαλαρώνουν τους ταξιδιωτικούς περιορισμούς και ετοιμάζονται να υποδεχτούν τουρίστες. Θα αφιερώσουμε λοιπόν το σημερινό μας άρθρο στη λεγόμενη βαριά βιομηχανία της χώρας, λεξιλογώντας για τις δυο λέξεις του τίτλου.
Στα αρχαία ελληνικά η λέξη «τόρνος» σήμαινε αφενός ένα εργαλείο που είναι αντίστοιχο με το σημερινό ομώνυμο, αλλά και ένα όργανο σαν τον διαβήτη για χάραξη κύκλων (ἐργαλεῖον τεκτονικόν, ᾧ τὰ στρογγύλα σχήματα περιγράφεται, λέει ο Ησύχιος). Η λέξη περνάει στα λατινικά ως tornus και ανοίγει ολόκληρη φλέβα λεξιλογική. Εκεί λοιπόν φτιάχτηκε το ρήμα tornare, το οποίο, κατ’ αναλογία με το ελληνικό «τορνεύω», σήμαινε «κατεργάζομαι κάτι στον τόρνο». Επειδή, όμως, όταν δουλεύουμε κάτι στον τόρνο, το περιστρέφουμε, πολύ γρήγορα το tornare πήρε τη σημασία «στρέφω, περιστρέφω, γυρίζω» και απέσπασε μεγάλο μέρος του σημασιολογικού πεδίου των αυτοχθόνων λατινικών ρημάτων vertere και torquere.
Από τα λατινικά, στις νεότερες γλώσσες έχουμε το ρήμα tourner, το οποίο περνάει και στα αγγλικά, όπου τον 14ο αιώνα έχουμε τη λέξη tour, «στροφή, βάρδια», η οποία περί το 1650 παίρνει και τη σημασία «βόλτα, εκδρομή, περιήγηση», ενώ στις αρχές του 19ου αιώνα καταγράφεται και η λέξη tourism, που περνάει στη συνέχεια στα γαλλικά και γίνεται διεθνής.
Βέβαια, το 19ο αιώνα ο τουρισμός δεν ήταν μαζική υπόθεση, αλλά περιηγητές υπήρχαν από παλιότερα. Στα ελληνικά, η λέξη «τουρισμός» μπήκε στις αρχές του 20ού αιώνα, πιθανώς μετά το 1910, μάλλον από τα γαλλικά. Δεν υπάρχει στη «Συναγωγή» του Κουμανούδη, ενώ την έχω βρει σε χρονογράφημα του Φορτούνιο (Σπύρου Μελά) το καλοκαίρι του 1917, ο οποίος μάλιστα υποστηρίζει ότι «Δεν έχουμε ακόμη αποκτήσει ούτε την λέξιν» -άρα θα ήταν πολύ πρόσφατη τότε.
Την ίδια εποχή πρέπει να μπήκε στη γλώσσα και ο «τουρίστας», μάλλον από τα ιταλικά, όπως δείχνει η κατάληξη, αν και στις εφημερίδες της δεκαετίας του 1920 βρίσκω και τον τύπο «τουριστής», ίσως από ευπρεπισμό. Υπήρχε και «ξενοδοχείο ύπνου» με το όνομα Τουρίστ.
Αφού λοιπόν έχουν απώτατη ελληνική καταγωγή, στα ελληνικά οι λέξεις αυτές είναι αντιδάνεια, όσο κι αν είναι μεγάλη η απόσταση που χωρίζει τον τόρνο από τον τουρισμό. Από το ίδιο γαλλικό ρήμα tourner έχουμε και μερικές ακόμα αντιδάνειες λέξεις: τουρνουά, τουρνέ, τουρνικέ.
Κι επειδή ο τουρίστας είναι χαλαρός και δεν υπόκειται σε ωράρια και δεσμεύσεις, για κάποιον σπουδαστή ή εργαζόμενο που είναι ιδιαίτερα ασυνεπής στις υποχρεώσεις του μπορεί να ακούσουμε ότι είναι τουρίστας.
Οι τουρίστες μένουν σε ξενοδοχεία, τη δεύτερη λέξη του λεξιλογικού διδύμου μας. Ανάγεται στον ξενοδόχο, που είναι τύπος ελληνιστικός. Ο πιο αρχαίος τύπος είναι «ξενοδόκος», ξεινοδόκος στον Όμηρο, αλλά η αρχική σημασία ήταν «αυτός που φιλοξενεί ξένους». Στο ο της Οδύσσειας, ο γιος του Νέστορα, φιλοξενούμενος μαζί με τον Τηλέμαχο στη Σπάρτη, λέει:
τοῦ γάρ τε ξεῖνος μιμνῄσκεται ἤματα πάντα / ἀνδρὸς ξεινοδόκου, ὅς κεν φιλότητα παράσχῃ
δηλαδή: Γιατί στον κόσμο όσο να ζει θυμάται ο κάθε ξένος / τον άντρα τον φιλόξενο που δείχνει καλοσύνη, στη μετάφραση του Ζ. Σίδερη.
Το ξενοδοκείον ή ξενοδοχείον ως λέξη εμφανίζεται στα ελληνιστικά χρόνια, φυσικά με τη σημασία του πανδοχείου. Διότι μπορεί ο τουρισμός να είναι φαινόμενο πρόσφατο, αλλά πανδοχεία υπήρχαν πάντοτε, απαραίτητα μέρη όπου ο ταξιδιώτης θα έβρισκε στέγη και τροφή για τον ίδιο και το υποζύγιό του, για να συνεχίσει το κοπιαστικό πολυήμερο ταξίδι του. Να θυμηθούμε και το αρχαίο γνωμικό «Βίος ανεόρταστος μακρά οδός απανδόκευτος».
Ως λέξη το πανδοχείο ταξίδεψε λιγάκι, αφού μέσω αραβικών έφτασε στα ενετικά όπου έχουμε το Φόντακο, είτε στη Βενετία είτε ως αντιδάνειο στα Χανιά, αλλά κι εμείς δεχτήκαμε δάνειες λέξεις για το ίδιο πράγμα, όπως το χάνι, τουρκικό δάνειο, ή το καραβάν - σαράι, απ’ όπου και το τοπωνύμιο Καρβασαράς, που αργότερα το εξελληνίσαμε σε Αμφιλοχία.
Ωστόσο, η διεθνής λέξη για τα ξενοδοχεία είναι hotel -τη βλέπουμε να συνοδεύει την επωνυμία όλων σχεδόν των ξενοδοχείων στη χώρα μας και διεθνώς. Η αγγλική αυτή λέξη, δάνειο από το γαλλικό hotel, που αρχικά σήμαινε «μέγαρο», πήρε από τα μέσα του 18ου αιώνα τη σημερινή σημασία, αρχικά για τα κάπως πιο πολυτελή πανδοχεία.
Ανάγεται στο λατινικό hospes, φιλοξενούμενος, ή μάλλον από το υστερολατινικό παράγωγό του hospitalis, ο σχετικός με τη φιλοξενία. Στο hospes ή ακριβέστερα στο hospitium, φιλοξενία, ανάγεται και το δικό μας σπίτι (αρχικά οσπίτιον), αλλά και από το hospitalis παρήχθη επίσης όχι μόνο το hotel/hostel, αλλά και το hospital, όπως και το δικό μας παλιότερο λαϊκό σπιτάλι, δηλαδή το νοσοκομείο.
Μ’ άλλα λόγια, στην αγγλική γλώσσα hotel, hostel και hospital, ξενοδοχεία και νοσοκομεία, είναι αδελφές λέξεις. Μακάρι όμως να διαψευσθεί αυτός ο ετυμολογικός προκαθορισμός φέτος το καλοκαίρι!
Στηρίξτε την έγκυρη και μαχητική ενημέρωση. Στηρίξτε την Αυγή. Μπείτε στο syndromes.avgi.gr και αποκτήστε ηλεκτρονική συνδρομή στο 50% της τιμής.
