Της Σίσσυς Πετράκου
Με μια σύντομη ιστορική ανασκόπηση λοιπόν της οργάνωσης της εργασίας στις βιομηχανικές κοινωνίες αντιλαμβανόμαστε ότι η αμειβόμενη εργασία των γυναικών υπήρξε εξ ορισμού «επισφαλής». Το γεγονός ότι οι γυναίκες ταυτίζονταν από όλους, κατά κύριο λόγο, με το σπίτι και την οικογένεια, και η ταύτιση αυτή αντιμετωπιζόταν ως φυσική, είχε σημαντικές συνέπειες στον τρόπο με τον οποίο οργανώθηκε η μισθωτή εργασία στις βιομηχανικές κοινωνίες. Ο άνδρας ταυτίστηκε με τον κουβαλητή της οικογένειας τον αρχηγό της, εκείνον που ήταν υπεύθυνος για την προστασία και τη φροντίδα των εξαρτώμενων μελών της, γεγονός που του επέτρεπε να απαιτήσει ο ρόλος του αυτός να αναγνωριστεί πολιτικά, να γίνει δηλαδή πολίτης. Η μαζική παρουσία των γυναικών στα εργοστάσια θεωρήθηκε απόδειξη της βαρβαρότητας του καπιταλισμού, που έβγαζε τις γυναίκες από τον φυσικό τους χώρο, τη φροντίδα της οικογένειας, και τις μετέτρεπε σε ανταγωνίστριες των συντρόφων τους (Αβδελά, 2009).
Με άλλα λόγια, στην ιστορική της διαμόρφωση, η εργασία των γυναικών δεν αποτέλεσε δικαίωμα, όπως για τους άντρες, αλλά δυνατότητα που τους προσφερόταν κατά περιόδους και υπό όρους.
Άλλωστε, σε κάθε ιστορική περίοδο κάθε κοινωνία διαθέτει τα «αόρατα» μέλη της, ζωές χωρίς αξία που αποτελούν ένα μέρος του πληθυσμού που δεν έχει δικαίωμα να έχει δικαιώματα. Οι ονομασίες είναι πολλές και ποικίλλουν. Το σίγουρο είναι πως σε κάθε δεδομένη ιστορική στιγμή ομάδες του πληθυσμού απουσιάζουν από τα κυρίαρχα αφηγήματα. Ή συμπεριλαμβάνονται σε αυτά με τόσο στρεβλό ή παραμορφωτικό τρόπο, ώστε η εικόνα τους να αποτελεί την άρνηση της υποκειμενικότητάς τους (Λαλιώτου, 2009). Ένας διευθυντής ανθρώπινου δυναμικού δήλωσε ότι στις μακιγιαδόρας προτιμούν τις γυναίκες καθώς θεωρούνται παραγωγικότερες, πιο πειθήνιες στις απαιτήσεις της εργοδοσίας και άπειρες στις συνδικαλιστικές διεκδικήσεις «προσλαμβάνω γυναίκες, παρ' όλο που είναι κουτσομπόλες, μιλούν πολύ και μένουν έγκυοι, επειδή δεν συνδικαλίζονται».
Από την άλλη πλευρά, η βία που ασκείται στις γυναίκες στη Χουάρες δεν μπορεί να αποδοθεί απλώς σε κάποια συνθήκη τρέλας που υπάρχει στις μακίλας (maquilas), τη στιγμή που απολαμβάνει την ανοχή της κρατικής εξουσίας. Η γυναικοκτονία, λαμβάνοντας διαστάσεις εκστρατείας τρόμου, ωφελεί τόσο την καπιταλιστική μηχανή όσο και την ανδρική κυριαρχία καθώς συμβάλλει στην εμπέδωση των σχέσεων εξουσίας. Οι καμπάνιες τρόμου στη Χουάρες συμβάλλουν τόσο στην εμπέδωση των καπιταλιστικών σχέσεων εξουσίας όσο και στην ενίσχυση των έμφυλων προνομίων, τονώνοντας την αντρική ταυτότητα είτε με την ιδιότητα του προστάτη των ευάλωτων γυναικών είτε με την ιδιότητα του θύτη, του κακοποιού, του βιαστή. Οι καθημερινοί έλεγχοι της αναπαραγωγικής λειτουργίας του σώματος, οι σεξουαλικές επιθέσεις και οι φόνοι είναι λίγες από τις μεθόδους της βίαιης πειθάρχησης και εξόντωσης του γυναικείου σώματος, ώστε να επιστρέφει στη θέση του, στη θέση του ιδιωτικού, στη θέση της έμφυλης κανονικότητας όπως ορίζεται από την ανδρική κυριαρχία. Η αγριότητα με την οποία διαπράττονται τα εγκλήματα αναπαράγει, διόλου τυχαία, μεθόδους αντλημένες από κανόνες βίαιης τιθάσευσης του γυναικείου σώματος, που συναντάμε σε διαφορετικές κοινωνικές καi πολιτικές συνθήκες. Αν αυτό ισχύει, οι αρχαϊκές εκδηλώσεις της βίαιης πρακτικής ενδέχεται να προοιωνίζουν νέες μετανεωτερικές εκφάνσεις της.
Κυριαρχική εξουσία και γυμνές ζωές
Στις μακιγιαδόρας, οι εργάτριες έχουν δικαίωμα να μην έχουν δικαιώματα. Με αυτό το πλαίσιο εναρμονίζεται η μη απονομή δικαιοσύνης, η ατιμωρησία και η πρωτοφανής γυναικοκτονία που λαμβάνει χώρα από τότε που υπογράφτηκε η NAFTA και εγκαταστάθηκαν τα πρώτα «εργοστάσια μακιγιαδόρας».
Η NAFTA δημιουργεί, όπου εφαρμόζεται, μια γενικευμένη κατάσταση εξαίρεσης, η οποία φυσικά επεκτείνεται σε όλα τα επίπεδα. Ο νόμος υπό καθεστώς γενίκευσης της κατάστασης εξαίρεσης δεν είναι απών, αλλά εκκενωμένος από την ανάγκη να τηρηθεί: η ισχύς του έγκειται στη μη εφαρμογή του (Αθανασίου, 2007). Υπό αυτήν την έννοια ο νόμος αποκτά ισχύ ως νόμος της εγκατάλειψης, μέσω της διαρκούς αναστολής της εφαρμογής του (Jean-Luc Nancy, 1993, Abandoned Being). Με αυτόν τον τρόπο, μέσω της κατάστασης έκτακτης ανάγκης, η εξουσία εδραιώνει την κατίσχυσή της πάνω στην πολιτικά απογυμνωμένη ζωή, την οποία περιλαμβάνει αποκλείοντας την και αποκλείει περιλαμβάνοντάς την (Agamben, 2005). Από την κατάσταση αυτή προκύπτει ένας περιληπτικός αποκλεισμός διά του οποίου η γυμνή ζωή εκτίθεται στη ζωή και στον θάνατο αναλώσιμη, εξοντώσιμη, χωρίς πολιτικές προεκτάσεις, υπό τον έλεγχο μιας απόλυτης εξουσίας.
Στο όνομα της «προόδου» και της «ανάπτυξης» για την κυρίαρχη εξουσία, υπάρχουν περιττά σώματα και περιττές ανάγκες και ως εκ τούτου κάποια σώματα είναι ανάξια να ζουν. Με άλλα λόγια, αυτό που διαδραματίζεται στην κατάσταση εξαίρεσης είναι η συγκρότηση και η διαρκής παραγωγή νέων ορίων που κρίνουν ποια σώματα είναι άξια λόγου και μνείας και ποια εγκαταλείπονται ως περιττά και εξοντώσιμα και μάλιστα χωρίς λογοδοσία, αφού όλα επιτρέπονται εν ονόματι, ακριβώς, μιας απόλυτης και συχνά απροσδιόριστης έκτακτης ανάγκης. Επομένως η κατάσταση εξαίρεσης συνδέεται θεμελιακά με την κανονιστική διαχείριση της ζωής μέσω της παραγωγής σωμάτων που μετράνε ή απλώς μετριούνται. Το σώμα είναι το κατεξοχήν πεδίο εγκαθίδρυσης των όρων απονομής της ανθρώπινης και της πολιτικής ιδιότητας (Αθανασίου, 2012).
Διεκδικήσεις του δημόσιου χώρου: φόβος και φτώχεια
«Φοβάμαι να κυκλοφορώ μόνη μου, δεν πηγαίνω ούτε στη γωνία αν δεν είναι ο Κάρλος μαζί μου», αναφέρει μια εργάτρια στη μακίγιας (maquilas), αναδεικνύοντας το ζήτημα της έμφυλης διάστασης του δημόσιου χώρου. Από την άλλη πλευρά, η υιοθέτηση της οικιακής βίας ως μιας εκ των εκδοχών του θανάτου των γυναικών επιβεβαιώνει το διαχρονικό αίτημα των φεμινιστριών για τη διεύρυνση του δημοσίου αναφορικά με το τι αποτελεί αντικείμενο διαπραγμάτευσης και όχι ιδιωτική υπόθεση. Αν απορρίπταμε αυτή τη θέση-διεκδίκηση, θα οδηγούμασταν στο εξής αντιδιαλεκτικό σχήμα: η υιοθέτηση της ίδιας έμφυλης καταπιεστικής συμπεριφοράς θα μπορούσε να ιδωθεί ως θεμιτή στα του οίκου και ως καταδικαστέα στη «δημόσια σφαίρα». Υπό αυτήν την έννοια, ο «άνδρας προστάτης» του «γυναικείου σώματος» από τον κίνδυνο στον δημόσιο χώρο θα νομιμοποιούνταν να μετατρέπεται στο σπίτι σε «άνδρα τιμωρό».
Άλλωστε, το δημόσιο και όσα αντιστοιχούν σε αυτό αποτελεί κύριο πεδίο θεωρητικής και πρακτικής ενασχόλησης, μέσα από την οποία αποκρύπτεται η σημασία του ιδιωτικού και όσων τοποθετούνται από τον κυρίαρχο λόγο σε αυτήν την πλευρά του διπόλου. Η διεκδίκηση του δημόσιου (χώρου, σφαίρας, λόγου, θεσμών, συνόλου αγαθών) είναι κεντρικό ζήτημα στον λόγο για την πόλη, το οποίο συναρτάται στις μέρες μας με την εντεινόμενη ιδιωτικοποίηση των «κοινών», χαρακτηρίζοντας τόσο υλικές πλευρές του αστικού χώρου όσο και θεσμικές ρυθμίσεις, συμβολικούς κώδικες και κοινωνικές πρακτικές που τοποθετούν τους ανθρώπους «στη θέση τους».
Στο πλαίσιο της πιο πάνω συζήτησης, ο φόβος αναδεικνύεται σε σημαντικό ζήτημα, γύρω από το οποίο αρθρώνεται, από τη δεκαετία του 1990, μια συζήτηση για την πρόσβαση/αποκλεισμό από τον δημόσιο χώρο. Στον Παγκόσμιο Βορρά, η συζήτηση εστιάζει στον φόβο της εγκληματικότητας και την ανησυχία για την προσωπική ασφάλεια, που οδηγεί σε σοβαρούς έμφυλους αποκλεισμούς και περιορισμούς. Παράλληλα, κάνουν δυναμικά την εμφάνισή τους στη διεθνή συζήτηση συμβολές από τον Παγκόσμιο Νότο, οι οποίες προβάλλουν διαφορετικές θεματολογίες και στόχους, όπου η διαπραγμάτευση του φόβου συναρτάται με τη φτώχεια και τις συγκεκριμένες μορφές βίας.
Οι παραγκουπόλεις και οι πόλεις του Παγκόσμιου Νότου γίνονται ευάλωτες σε νέες μορφές αστικών κινδύνων, που έχουν να κάνουν με τις ακατάλληλες υποδομές, την κακή κατανομή των υπηρεσιών, τις διεφθαρμένες τοπικές διοικήσεις - συνθήκες που συνήθως συνδέονται με τα εντεινόμενα φαινόμενα βίας. Οι μορφές βίας που αναπτύσσονται σχετίζονται αφενός με τις διεφθαρμένες τοπικές διοικήσεις και την ανοχή ή συνενοχή τους στα εγκλήματα, αφετέρου με τις συνθήκες φτώχειας, αλλά και με την κρίση αρρενωπότητας. Σε παραγκουπόλεις, όπως η Χουάρες πολλοί άνδρες, που είναι αποκλεισμένοι από τον κόσμο της αμειβόμενης εργασίας, δεν μπορούν να διαχειριστούν την αποτυχία τους να εξασφαλίζουν οικογενειακό εισόδημα και συχνά παρουσιάζουν βίαιες συμπεριφορές κατά των γυναικών. Πολλοί εμπλέκονται στη ναρκο-οικονομία και άλλες παράνομες δραστηριότητες ελεγχόμενες από τοπικούς αρχηγούς (dons), οι οποίοι τους εξασφαλίζουν επιλεκτικά εισόδημα και πρόσβαση σε υπηρεσίες, κάποτε δε παρεμβαίνουν και για τον έλεγχο της ενδοοικογενειακής βίας. Ο φόβος και η ανασφάλεια που συνοδεύονται από τους πολέμους συμμοριών διαμορφώνουν για τις γυναίκες και τους νέους συνθήκες παγίδευσης, ακινησίας και εξάρτησης από τις επιλογές των «αρχηγών», οι οποίες συχνά περιλαμβάνουν και φόνους γυναικών ως μέσο πειθάρχησης (Wright, 2009, Βαΐου et al., 2012).
Αντί επιλόγου...
Στη Βόρεια Αμερική, όταν ξεκίνησε ο αγώνας κατά του ελεύθερου εμπορίου, η συζήτηση περιστρεφόταν γύρω από την προστασία των Αμερικανών ή των Καναδών εργαζομένων και πόρων και όχι γύρω από πιθανές συνέπειες της εμπορικής συμφωνίας για το Μεξικό και τον αναπτυσσόμενο κόσμο.
Όταν λοιπόν εγκαθίσταντο στη Χουάρες επώνυμα φασονάδικα, εντάσεως εργασίας, που έκαναν τις γυναίκες να ξεψυχούν πάνω στις υπερωρίες ή να δολοφονούνται στην έρημο, στην Αμερική οι διατροφικές διαταραχές και η χαμηλή αυτοεκτίμηση των γυναικών θεωρούνταν από την κυρίαρχη αφήγηση ως οι πιο επιβλαβείς παρενέργειες της βιομηχανίας της μόδας.
Αν λοιπόν τα ανθρώπινα δικαιώματα προβάλλονται σήμερα ως η εκπληρωμένη υπόσχεση της νεωτερικότητας, αν έχουν μετατραπεί σε μια ηθικολογική και νομοτεχνική κοινοτοπία που βασίζεται σε φιλελεύθερες ηγεμονίες, ιστορίες σαν κι αυτή αποδεικνύουν ότι ο ανιστόρητος οικουμενισμός που διαπερνά τον λόγο των δικαιωμάτων θεμελιώνεται σε ιεραρχικές διαβαθμίσεις και ταξικούς αποκλεισμούς.
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
Αβδελά, Ε., (2009) «Γυναικεία εργασία», παρέμβαση με αφορμή την Κωνσταντίνα Κούνεβα, Αθήνα: Νεφέλη
Agamben, G., (2005) Homo Sacer, Αθήνα: Scripta
Αθανασίου, Α., (2007) Ζωή στο Όριο, Δοκίμια για το σώμα, το φύλο και τη βιοπολιτική, Αθήνα: Εκκρεμές
Βαΐου, Ντ., Χατζημιχάλης, Κ., (2012) Ο χώρος στην αριστερή σκέψη, Αθήνα: Νήσος / Ίδρυμα Νίκος Πουλαντζάς
Klein, N., (2005) No Logo, Αθήνα: Α.Α. Λιβάνη
Λαλιώτου, Ι., (2009) Επισφαλής Εργασία - «γυναικεία εργασία» παρέμβαση με αφορμή την Κωνσταντίνα Κούνεβα, Αθήνα: Νεφέλη
Sassen, S., (1996) Losing Control? Sovereignty in an Age of Globalization
Αναδημοσίευση από την ιστοσελίδα Βarikat.gr
