Του Βλάση Αγτζίδη*
Η πρόσφατη έκδοση του βιβλίου των Benny Morris - Dror Ze'evi, με τίτλο "The Thirty-YearGenocide: Turkey's Destruction of Its Christian Minorities, 1894-1924", από τις εκδόσεις του Harvard έφερε ξανά στο προσκήνιο τον τρόπο με τον οποίο αντιμετωπίστηκαν στον ελλαδικό χώρο οι πληθυσμοί εκείνοι των Ελλήνων της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας που βίωσαν τη διαδικασία της καταστροφής. Και κυρίως την πολιτική μνήμη αυτών των πληθυσμών, που με μια καθυστέρηση επτά δεκαετιών βγήκε από το περιθώριο με ιδιαίτερη ένταση και χαοτικό τρόπο. Και, επιπλέον, διέσπασε με μια ανιστορική αντίληψη το ενιαίο της ιστορικής διαδικασίας που συνέβη στην Ανατολή κατά την τελευταία φάση της οθωμανικής κατάρρευσης. Δηλαδή την παραγνώριση του γεγονότος ότι, εκκινώντας από το συνέδριο του “Κομιτάτου Ένωσης και Προόδου” του Οκτωβρίου του 1911 (Θεσσαλονίκη), διαμορφώθηκε ένα ενιαίο εθνικιστικό σχέδιο των Νεότουρκων κατά όλων των μη μουσουλμανικών κοινοτήτων, όπως εύστοχα το περιέγραψε ο Halil Berktay. Δηλαδή, υπήρχε ένα υπερσύνολο στοχοποιημένου πληθυσμένου, που εντός του υπήρχαν τα σύνολα των ξεχωριστών κοινοτήτων (Αρμένιοι, Έλληνες, Ασσύριοι) με διαφορετικό τρόπο βίωσης της ιστορικής εμπειρίας. Σε κάθε σύνολο υπήρχαν τα ξεχωριστά υποσύνολα, όπως, π.χ., στην περίπτωση των Ελλήνων υπήρχαν αυτά των Ανατολικοθρακών, των Ιώνων, των Καππαδοκών, των Ποντίων, των Ελλήνων του Καυκάσου κ.ά.
Μνήμη και ταυτότητα
Η μνήμη των πολυάνθρωπων εκείνων πληθυσμών που προέκυψαν από τη Μικρασιατική Καταστροφή και κατέφυγαν ως ικέτες στον ελλαδικό χώρο δεν έπαψε ποτέ να ενυπάρχει και να διαμορφώνει τις κοινοτικές τους ταυτότητες. Η έντονη επιβίωση του ιδιαίτερου πολιτισμού τής κάθε εθνοτοπικής ομάδας λειτούργησε για δεκαετίες ως εργαλείο διαμόρφωσης της συνείδησης του ανήκειν.
Η πολιτική έκφραση των ταυτοτήτων θα συμβεί στο περιβάλλον τής Μεταπολίτευσης. Η Μεταπολίτευση, που αρχίζει το 1974, απέχει μόλις 52 χρόνια από το '22. Η πρώτη γενιά ζει ακόμα, η δεύτερη μεγάλωσε μέσα στη δεκαετία του '40 και η τρίτη μόλις ξεμύτισε από το αντιδικτατορικό κίνημα και την εξέγερση του Πολυτεχνείου. Στο πρόσωπο των εγγονών των προσφύγων της Μικρασιατικής Καταστροφής, η αποκλεισμένη προσφυγική μνήμη συναντήθηκε με την αριστερή πολιτικοϊδεολογική και οργανωτική εμπειρία. Η δεύτερη και η τρίτη γενιά είχαν κληρονομήσει τη γνώση τής ιστορικής εμπειρίας και τα συναισθήματα μέσω της άμεσης συνάφειας με τους φορείς τού φυσικού τραύματος, εντελώς αδιαμεσολάβητα. Ευνοήθηκε από την εμφάνιση της κοινωνίας των πολιτών ώστε να μεταφέρει στον δημόσιο χώρο το τραύμα, που έως τότε αναπαράγονταν αυθόρμητα στην οικογένεια και στους προσφυγικούς συλλόγους. Παράλληλα, μπόρεσε να εκφράσει και να δημοσιοποιήσει τις αποκλεισμένες και απαγορευμένες έως τότε από την εξουσία πολιτικές ερμηνείες για τα όσα συνέβησαν στην Ανατολή. Από τα μέσα της δεκαετίας του 1980 -και με πρωτοβουλία τάσεων της Αριστεράς- εμφανίστηκαν στον δημόσιο χώρο ιδέες που αρχικά συνάντησαν τη σφοδρή αντίδραση της τότε Δεξιάς και κατατέθηκαν «αιρετικές» ιστορικές ερμηνείες, σε σχέση πάντα με την επίσημη εκδοχή. Η δεκαετία του 1980 απείχε μόλις 20 χρόνια από τη δεκαετία του 1960 όταν για πρώτη φορά ξεκίνησε η πολιτική ανασυγκρότηση του προσφυγικού χώρου την οποία σταμάτησε η δικτατορία.
Οι εκφραστές αυτών των «νέων» ερμηνειών, που ανήκαν στη δεύτερη και την τρίτη γενιά των ελλαδικών Ποντίων, επί της ουσίας ήταν φορείς δύο επάλληλων τραυμάτων:
- Του τραύματος της γενοκτονίας και της Μικρασιατικής Καταστροφής.
- Του τραύματος της ήττας της Αριστεράς και των ματαιωμένων δημοκρατικών προσδοκιών.
Στο πλαίσιο αυτό εμφανίστηκαν κινηματικές συμπεριφορές που άμεσα συνδέονταν με τα πολιτικά κινήματα της Μεταπολίτευσης, δημιουργήθηκαν νέες οργανωτικές εκφράσεις, οργανώθηκαν συμβολικές αναπαραστάσεις με μνημεία και τελετές μνήμης, υπήρξαν κατακτήσεις με θεσμικές αποκρυσταλλώσεις (αναγνώριση γενοκτονίας, ημέρες μνήμης, δικαίωμα διδασκαλίας της ποντιακής γλώσσας κ.λπ.).
Όλο αυτό το φαινόμενο ενισχύθηκε αποφασιστικά -έως καθοριστικά- από το μεγάλο μεταναστευτικό - προσφυγικό κύμα των ομογενών Ελλήνων, κυρίως Ποντίων, που προήλθε από την κατάρρευση της Σοβιετικής Ένωσης.
Η αντιμετώπιση
Η έλλειψη κοινά συμφωνημένου αφηγήματος στην Ελλάδα για τα συγκεκριμένα ιστορικά και κοινωνικά θέματα δημιούργησε ένα ερμηνευτικό «κενό» που το αντιλαμβάνονται άμεσα όλοι όσοι ασχολούνται μ' αυτά, είτε ως ερευνητές είτε ως φορείς κοινωνικής αλληλεγγύης προς πάσχοντες πληθυσμούς (νεοπρόσφυγες από την τ. ΕΣΣΔ). Απόρροια αυτού του «κενού» υπήρξε και ο εξαιρετικά ενδιαφέρον τρόπος που οι κυρίαρχες πολιτικές αλλά και ιδεολογικές δυνάμεις, Δεξιά και Αριστερά, αντιμετώπισαν τα νέα αιτήματα και ζητήματα του προσφυγικού χώρου και ειδικότερα:
- Τη δημόσια κατάθεση της ιστορικής τους άποψης ότι υπήρξαν θύματα οργανωμένης γενοκτονίας (1914-1923) από τον τουρκικό εθνικισμό.
- Την αναφορά στις διώξεις που υπέστη στην ΕΣΣΔ από τον σταλινισμό η ελληνική μειονότητα μετά το 1937-1938.
Ήδη αναπτύσσονται διεθνώς -πλην Ελλάδας- οι αντίστοιχοι τομείς της επιστημονικής έρευνας για «το έγκλημα της γενοκτονίας», πραγματοποιούνται σημαντικές έρευνες και κοινοποιούνται ιδιαιτέρως χρήσιμες ανακοινώσεις και δημοσιεύσεις. Επίσης, έχει δημιουργηθεί το International Association of Genocide Scholars (IAGS) ως ένας διεθνής επιστημονικός θεσμός που εξειδικεύεται στη μελέτη του εγκλήματος της γενοκτονίας και παρακολουθεί τις περιπτώσεις παραβίασης των σχετικών κανόνων τού διεθνούς δικαίου και αποδέχεται πλήρως την ερμηνευτική προσέγγιση της λεγόμενης «προσφυγικής ιστοριογραφίας».
Ένα σημείο που προκαλεί πολλές συγκρούσεις και παρανοήσεις επ' αυτής της ιστορικής διαδικασίας σχετίζεται με την εμμονή πολλών Νεοελλήνων ιστορικών να συνδέουν απολύτως τις ενδοοθωμανικές διεργασίες, τις κοινωνικές αντιθέσεις και τις ταξικές συγκρούσεις στο εσωτερικό τής Οθωμανικής Αυτοκρατορίας -τις οποίες εξαφανίζουν από το ερευνητικό πεδίο- με την Ελλάδα και τις μεγαλοϊδεατικές της ονειρώξεις. Και, επιπλέον, επιλέγουν βολικά να εξαφανίζουν όλη την περίοδο που προηγήθηκε του 1919 και αφορά κυρίως τον Α' Παγκόσμιο Πόλεμο, όταν ξεκίνησαν οι μεγάλες εθνικές εκκαθαρίσεις από την πλευρά των Νεότουρκων. Το αποτέλεσμα είναι να υπάρχει μια κυριολεκτικά κατασκευασμένη εικόνα του παρελθόντος, όπου προσλαμβάνονται θετικά ακόμα και οι Νεότουρκοι, ήτοι ένα εθνικιστικό, πρωτοφασιστικό κίνημα ακραίων μιλιταριστών.
Οι εμμονές αυτές μαζί με τη μεταφυσική αντιδιαλεκτική σκέψη και τα κληρονομημένα στερεότυπα για τα μικρασιατικά γεγονότα -που έχουν προέλθει από τις σχετικά παρόμοιες αναπαραστάσεις της Δεξιάς (μεταξικής, μοναρχικής, χουντικής) και της Αριστεράς (Μπεναρόγια, Πουλιόπουλος, Νίκος Ζαχαριάδης) είναι η αιτία πολλών «δεινών», καθώς και της αδυναμίας επικοινωνίας. Το πραγματικό ιστορικό πλαίσιο εντός του οποίου έλαβε χώρα το φαινόμενο του μετασχηματισμού τής Εγγύς Ανατολής το περιγράφει πολύ καλά ο Enzo Traverso αναφερόμενος στο αρμενικό ζήτημα: «Λόγω του κοινωνικού, οικονομικού και πολιτισμικού τους ρόλου στους κόλπους της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, οι Αρμένιοι αποτελούν ένα εμπόδιο στην πορεία της διαδικασίας εθνικής ομογενοποίησης, η οποία προωθείται από το κίνημα των Νεότουρκων. Πρόκειται για την πρώτη γενοκτονία που διαπράττεται στο όνομα του νεωτερικού εθνικισμού ως πράξη γέννησης ενός έθνους - κράτους δυτικού τύπου στη θέση της παλιάς πολυεθνικής αυτοκρατορίας».
Δύο σχολές σκέψης
Το ιστορικό γεγονός της γενοκτονίας των Ελλήνων της Oθωμανικής Αυτοκρατορίας (με τους Αρμένιους και τους Ασσσυροχαλδαίους σε μια ενιαία ιστορική κατηγορία) είναι πλέον αποδεκτό από εξωελλαδικούς ακαδημαϊκούς κύκλους που μελετούν το έγκλημα της γενοκτονίας όπως αυτό ορίζεται στο Διεθνές Δίκαιο.
Σχηματικά μπορούμε να πούμε ότι για το ζήτημα του μετασχηματισμού της Ανατολής από αυτοκρατορία σε έθνος - κράτος και τους μηχανισμούς μετάβασης (γενοκτονίες), υπάρχουν σήμερα δύο σχολές σκέψης, με μεγάλες εσωτερικές αποχρώσεις η καθεμία. Από τη μία η παραδοσιακή, που είναι και κυρίαρχη, και από την άλλη η «προσφυγική», της οποίας η θεώρηση για τις εθνικές εκκαθαρίσεις είναι λίγο - πολύ ταυτόσημη με αυτή του Halil Βerktay, του Fuad Dundar, του Taner Aksam και άλλων σημαντικών μελετητών και θέτει, σε γενικές γραμμές, ως βάση των ερμηνευτικών της προσεγγίσεων την απόφαση του International Association of Genocide Scholars (IAGS).
* Ο Βλάσης Αγτζίδης είναι διδάκτωρ Σύγχρονης Ιστορίας, μαθηματικός, https://kars1918.wordpress.com/
Στηρίξτε την έγκυρη και μαχητική ενημέρωση. Στηρίξτε την Αυγή. Μπείτε στο syndromes.avgi.gr και αποκτήστε ηλεκτρονική συνδρομή στο 50% της τιμής.
