Της Όλγας Κατσιαρδή - Hering*
Η Ελληνική Επανάσταση του 1821 ξέσπασε κυρίως στην Πελοπόννησο, στη Στερεά, αλλά και σε άλλα μέρη που σήμερα αποτελούν το ελληνικό κράτος. Προηγήθηκαν η ίδρυση της Φιλικής Εταιρείας στην Οδησσό, λιμάνι της Ρωσικής Αυτοκρατορίας, από όπου εξαπλώθηκε σε πολλές πόλεις αυτοκρατοριώνi όπου διέμεναν Έλληνες, καθώς και η εξέγερση στις Παρίστριες Ηγεμονίες (φόρου υποτελείς στην Οθωμανική Αυτοκρατορία). Η Επανάσταση του 1821 ξέσπασε και επικράτησε εναντίον μιας αυτοκρατορίας, της Οθωμανικής. Οι αυτοκρατορίες βγήκαν ενισχυμένες μετά το Συνέδριο της Βιέννης (1815). Οι Έλληνες, όμως, που προετοίμασαν ή έδρασαν κατά την Επανάσταση δεν ήταν μόνο οι re’ayia της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας. Πολιτικές προσωπικότητες, όπως ο Αλέξανδρος Υψηλάντης ή ο Αλέξανδρος Μαυροκορδάτος, δεν ανήκαν στην ομάδα των ραγιάδων που πήραν τα όπλα. Η Ζάκυνθος (στην Ιόνια πολιτεία, υπό Βρετανική αυτοκρατορία) ανέπτυξε σχέσεις με τη Φιλική Εταιρεία, φιλοξένησε κατά την Επανάσταση την «Επιτροπή Ζακύνθου», και αποτέλεσε αγκυροβόλιο πλοίων της εχθρικής αυστριακής αρμάδας, δίαυλο επικοινωνίας για τους Βρετανούς διοικητές των Ιονίων με τον επαναστατημένο χώρο, ενώ κάτοικοί της διατηρούσαν επαφές με τους επαναστατημένους Έλληνες. Στο νησί διαμορφώθηκε η ευαίσθητη προσωπικότητα του Διονυσίου Σολωμού. Η Τεργέστη, ελεύθερο αυτοκρατορικό λιμάνι με δυναμική ελληνική παροικία, έγινε τόπος περάσματος μαχητών και Φιλελλήνων, συγκέντρωσης εράνου για τους επαναστατημένους, φιλοξενίας προσφύγων από τις επαναστατημένες περιοχές. Κοντά στο ελεύθερο λιμάνι του Λιβόρνο με τη μεγάλη επιρροή στο βρετανικό εμπόριο και την επίσης εκεί ελληνική παροικία, στην Πίζα (με τους πολλούς Έλληνες φοιτητές), συγκεντρώθηκαν πολιτικοί και διανοούμενοι (ανάμεσά τους και ο Αλέξανδρος Μαυροκορδάτος, κ.ά.)ii και εκκολάφτηκε το σχέδιο του πρώτου επαναστατικού συντάγματος. Τα παραδείγματα μπορούν να πολλαπλασιαστούν.
Από τη διαμόρφωση του βενετικού Stato da Mar και τις πολλές εστίες της Ελληνοβενετικής Ανατολής από τον 13ο αι., και μετά την εγκαθίδρυση των Οθωμανών στη Νοτιοανατολική Ευρώπη, υπήρξε συνεχής επικοινωνία Ελλήνων λογίων, εμπόρων, πολιτικών, κ.ά., με τη Δύση. Στις ιδεολογικές ωσμώσεις και στην προετοιμασία της Επανάστασης συνέβαλαν και οι πολιτισμικές επαφές που διατηρούσαν Έλληνες λόγιοι και δάσκαλοι με τη Δύση. Στο βενετικό πανεπιστήμιο της Πάδοβας, σε πανεπιστήμια ευρωπαϊκών αυτοκρατοριών, φοιτούσαν αισθητά περισσότεροι Έλληνες φοιτητές σε σχέση με άλλους λαούς της ΝΑ Ευρώπης. Στα τυπογραφεία Βενετίας και Βιέννης τυπώθηκαν έως το 1820 περισσότεροι από 5.000 τίτλοι βιβλίων με διάδοση σε σχολεία της διασποράς και στην Οθωμανική Ανατολή. Η διαμόρφωση νέων παροικιώνiii από τα τέλη του 17ου αιώνα οδήγησε στην ενίσχυση των σχέσεων με τη Γαλλία και την Αψβουργική, τη Ρωσική και τη Βρετανική Αυτοκρατορία.
Δημιουργήθηκαν δίκτυα εμπορικά, λογίων, δασκάλων, που εξακτινώθηκαν και στην Οθωμανική Αυτοκρατορία και ενισχύθηκαν από τα τέλη του 18ου αι. Παράγοντες ανάπτυξής τους ήταν ο εκτεταμένος γεωπολιτικός χώρος όπου κατοικούσαν και δρούσαν οι Έλληνες, η αμεσότητα προς τη Μεσόγειο, και η ανάπτυξη του διεθνοποιημένου ελληνικού εμπορίου και ναυτιλίας ως συνέπεια αλλαγών και μέτρων τόσο της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας όσο και της πολιτικής των άλλων ευρωπαϊκών αυτοκρατοριών, των Αψβούργων, των Ρώσων, των Γάλλων και Άγγλων (καθώς οι Έλληνες εντάσσονταν ως «προστατευόμενοι beratlı» στα εμπορικά τους δίκτυα). Σημαντικός ήταν ο ρόλος της Ρωσικής Αυτοκρατορίας, μετά τη συνθήκη του Κιουτσούκ Καϊναρτζή, το 1774, αλλά και της σημαίας της, για την ανάπτυξη της ελληνικής ναυτιλίας, καθώς και ο ρόλος που διαδραμάτισε η Ύδρα, με τη Greco - ottomana σημαία στα πλοία της και τις επαφές της με τις κεντρικές οθωμανικές αρχές. Μέσα από το κλειστό κοινοτικό - οικονομικό - επιχειρηματικό τους σύστημα έδρασαν οι Υδραίοι κατά την Επανάσταση και εντάχθηκαν στο έθνος - κράτος. Μετά τους κοτζαμπάσηδες της Πελοποννήσου, είναι το άλλο δείγμα πληθυσμιακών ομάδων που τη διοικητική και οικονομική εμπειρία τους την πέρασαν από την αυτοκρατορία στο έθνος - κράτος και συνέβαλαν θετικά στον εκσυγχρονισμό του. Η Τζελίνα Χαρλαύτη, με τα ερευνητικά προγράμματά της, έχει αναδείξει το σημαντικό ρόλο της ναυτιλίας των Ιόνιων νησιών και των σχέσεών τους με Έλληνες υποτελείς της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας. Η ναυτιλία τους άνθισε, όταν στα νησιά δημιουργήθηκε η Επτάνησος Πολιτεία, υπό την ρωσική και οθωμανική κυριαρχία, και όταν εντάχθηκαν στη Βρετανική Αυτοκρατορία από το 1814.
Στο πλαίσιο της γεωπολιτικής θέσης εντάσσονται και οι πολλαπλές εξεγέρσεις, που έλαβαν χώρα ήδη τον 15ο αι. στο πλαίσιο βενετο-οθωμανικών πολέμων. Άλλες εξεγέρσεις πραγματοποιήθηκαν ή υποστηρίχθηκαν από ευρωπαϊκές δυνάμεις σε κινήσεις τους κατά της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας. Η βασικότερη, τα Ορλωφικά (1770), με το άδοξο τέλος της, σχεδιάσθηκε πλημμελώς από τη Ρωσική Αυτοκρατορία. Πλειάδα σχεδίων για εξέγερση ή για απελευθέρωση των Ελλήνων στα τελευταία χρόνια του 18ου αι. εντάσσονταν στο παιχνίδι εξουσίας των ανταγωνιζόμενων ευρωπαϊκών αυτοκρατοριών, που εκμεταλλεύονταν την επιθυμία τους για ελευθερία. Στο όραμα αυτό που δημιουργείται υπό την επίδραση της Γαλλικής Επανάστασης μπορεί να ενταχθεί και το πολιτικό σχέδιο του Ρήγα.
Οι Έλληνες ήταν χριστιανοί ραγιάδες για την Οθωμανική Αυτοκρατορία, λίγοι ανήκαν στα ανώτερα αξιώματα της οθωμανικής πυραμίδας διοίκησης ή, όπως οι κοινοτικοί προεστοί, είχαν σχετική διοικητική και οικονομική δύναμη. Ήταν στην πλειοψηφία τους χριστιανοί ορθόδοξοι, με την εξαίρεση λίγων Καθολικών. Στις βενετοκρατούμενες περιοχές ήταν ευγενείς στην υπηρεσία της Γαληνοτάτης και Cittadini veneti ή χωρίς δικαιώματα αστικά, popolo. Στην Αψβουργική Αυτοκρατορία, Έλληνες έμποροι, Οθωμανοί ή Βενετοί υπήκοοι, είχαν αρχίσει να εντάσσονται στον οικονομικό αστικό ιστό, αποκτώντας και την αυτοκρατορική υπηκοότητα. Διατηρώντας τις επαφές τους με τους χώρους αφετηρίας τους, ανήκαν οικονομικά και διοικητικά, τουλάχιστον έως τις παραμονές της Επανάστασης, και στους δυο κόσμους, με διπλή ταυτότητα; Ποια; Ο Δημήτριος Οικονόμου, έμπορος Αυστριακός υπήκοος, κατέδωσε το Ρήγα στην Τεργέστη, το 1797.Ο Ευστράτιος Αργέντης, Οθωμανός υπήκοος, ακολούθησε το Ρήγα στην τύχη του στο Βελιγράδι. Τις εμπορικές του επιχειρήσεις συνέχισε στη Βιέννη ο αδελφός του, Ζωρζής Αργέντης. Ο Γεώργιος Πούλιου, Αυστριακός υπήκοος, εκ των τυπογράφων όπου εξέδωσε ο Ρήγας τα επαναστατικά του κείμενα στη Βιέννη, εξορίσθηκε, θεωρούσε την Αυστρία «τη δεύτερη πατρίδα του» . Τα παραδείγματα μπορούν να πολλαπλασιασθούν.
Οι Καθολικές Αυτοκρατορίες κατέτασσαν τους ορθόδοξους παροίκους στους «Μη Καθολικούς». Εξηγήσιμη και η πληθώρα όρων που εντοπίζουμε στις βενετικές, αυστριακές και ουγγρικές πηγές γύρω από την ταυτολογική ερμηνεία του «Greek»: Greek = ορθόδοξος vs Greek = Έλληνας. Grk όμως αποκαλούσε η ορθόδοξη Ρωσική Αυτοκρατορία τους Ρωμιούς/Έλληνες.iv Το νεοϊδρυθέν έθνος-κράτος, λόγω και των συγκυριών της εποχής, της λογιοσύνης του διαφωτισμού, του κλασικισμού, του ρομαντισμού, του εθνικισμού, επέλεξε τη χρήση του όρου Έλλην, Ελληνική δημοκρατία. Η Γαλλική Επανάσταση και ο Εθνικισμός αναδιαμόρφωσαν τις έννοιες: Ο λαός έγινε Λαός, το γένος έγινε το Γένος / Έθνος, οι Γραικοί / Ρωμιοί / Έλληνες έγιναν Έλληνες, ενώ παρέμεινε και η ονομασία Ρωμιός, ρωμιοσύνη.
Ποιοι και πόσοι εντός και εκτός της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας ενστερνίσθηκαν αμέσως τις ιδέες περί εθνικισμού; Στη Μολδοβλαχία ηγήθηκαν Φαναριώτες, ο Αλέξανδρος Μαυροκορδάτος υπηρέτησε και έστησε το συνταγματικό φάσμα της Επανάστασης (κόντρα στους προκρίτους). Οι Έλληνες φοιτητές από τα αυτοκρατορικά ευρωπαϊκά πανεπιστήμια θυσιάσθηκαν στο Δραγατσάνι. Λόγιοι όπως ο Φαρμακίδης και ο Γαζής έσπευσαν στη μαχόμενη Ελλάδα, ο Κοραής στο Παρίσι στοχαζόταν για την Επανάσταση με τον τρόπο του. Ο Αντώνιος Αντωνόπουλος στην Τεργέστη, πρόεδρος της ελληνικής κοινότητας, ήταν η καρδιά της περίθαλψης προσφύγων από την επαναστατημένη Ελλάδα, καθώς και της αποστολής χρημάτων κλπ, ενώ ο αδελφός του Γεώργιος ακολούθησε το Δημήτριο Υψηλάντη στην Πελοπόννησο. Ο Γεώργιος Σταύρου, γιος του μεγαλεμπόρου Σταύρου Ιωάννου από τα Γιάννενα και εκπρόσωπος των πατρικών επιχειρήσεων στη Βιέννη, ήταν από τους πρώτους τραπεζίτες που ήλθαν στη μετεπαναστατική Ελλάδα και συνίδρυσε την Εθνική Τράπεζα. Ο Πατριάρχης Γρηγόριος ο Ε΄, αλλά και 141 Φαναριώτες, θανατώθηκαν το 1821 στην Κωνσταντινούπολη. Οι κοτζαμπάσηδες, μέρος του διοικητικού-οικονομικού μηχανισμού της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, οδηγημένοι από τις αλλεπάλληλες αυξήσεις της φορολογίας, τις κρίσεις στη σχέση με την τοπική και κεντρική διοίκηση, και την οικονομική κρίση παραμονές του 1821, υπάκουσαν στα εθνικά προστάγματα της Φιλικής Εταιρείας και επαναστάτησαν, οραματιζόμενοι να στήσουν κράτος με τη γνώριμή τους πολιτική εμπειρία. Οι αρματολοί, από μέλη του οθωμανικού μηχανισμού, πέρασαν με τους κλέφτες στην επαναστατική, απελευθερωτική δράση. Το κυριότερο παράδειγμα μετάβασης από τις αυτοκρατορίες στο έθνος - κράτος απαντά, φυσικά, στο πρόσωπο, αλλά και την οικτρά τύχη, του Ιωάννη Καποδίστρια.
Η επαναστατική πράξη γνωρίζει ιδεολογική, νοοτροπιακή, υλική προετοιμασία, οργάνωση, προσωπικές φιλοδοξίες, αλλά και συλλογικά οράματα, στην προκειμένη περίπτωση αυτά της εθνικής ελευθερίας. Η μετάβαση από τη ζωή στην αυτοκρατορία σε αυτή του εθνικού κράτους απαιτούσε δυνατές ρήξεις, ιδεολογικές και πολιτικές αναπροσαρμογές, από τις οποίες δεν θα αφίσταντο ούτε οι λαοί που συναποτελούσαν τις διαλυθείσες ευρωπαϊκές πολυεθνικές αυτοκρατορίες έναν αιώνα μετά την Ελληνική Επανάσταση.
* Ομότιμη καθηγήτρια Ιστορίας του Νέου Ελληνισμού, ΕΚΠΑ
i Ό. Κατσιαρδή-Hering (επιμ.), Πόλεις των Φιλικών, Αστικές διαδρομές του επαναστατικού φαινομένου, Αθήνα, Ίδρυμα της Βουλής των Ελλήνων για τον Κοινοβουλευτισμό και τη Δημοκρατία, 2018.
ii Β. Παναγιωτόπουλος, «Κάτι έγινε στην Πίζα το 1821», Τα Ιστορικά 5 (1986) 177-182·Π. Μιχαηλάρης, «Μ’ εἶπε πρὸς τούτοις καὶ μερικὰς εἰδήσεις τῶν ἐν Πίζα εὑρισκομένων φίλων», στο Πόλεις των Φιλικών, ό.π., 99-108.
iii https://www.hellenicparliament.gr/onlinePublishing/APD/index.htm
iv Για το θέμα βλ. Ο. Κατριαρδή - Hering, A. Παπαδία - Λάλα, Α. Νικολάου, Β. Καραμανωλάκης (επιμ.),Έλλην, Ρωμηός, Γραικός. Συλλογικοί προσδιορισμοί και ταυτότητες, Αθήνα, Ευρασία, 2018.
