Του Σίμου Μποζίκη*
Η φθίνουσα οριακή συμβολή των αμέτρητων επαναλήψεων
Από το 19ο αι. μέχρι τις μέρες μας, τα «δάνεια της Επανάστασης» έχουν απασχολήσει ως προς τις αλλεπάλληλες πτωχεύσεις, καθώς και ως απαρχή ξενικών επεμβάσεων, φατριασμών-πελατειακών σχέσεων και εμφύλιων συγκρούσεων (1824). Η πιο πρόσφατη μάλιστα θεώρηση είναι πως είχαν μια κάποια σημασία στο ζήτημα της εξωτερικής αναγνώρισης, αλλά ελάχιστη επίδραση στην εξέλιξη της Επανάστασης.
Η υπόθεση των δανείων έχει χρησιμοποιηθεί σε επιπόλαιες συγκρίσεις του εκάστοτε παρόντος με το Εικοσιένα και ως πηγή «αποκαλύψεων» με μείζονα όψη το ποιόν εκείνων που σχετίστηκαν με τη διαχείρισή τους -κάποτε μάλιστα, μέσα από μια ιδιόμορφη συνομιλία με την ιστορία που κατέληγε στη διατύπωση προτάσεων και εναλλακτικών για το τι θα ‘πρεπε να είχε γίνει! Κάθε, λοιπόν, (νέα) προσέγγιση των δανείων οφείλει να λάβει υπόψη τις παραπάνω «σταθερές» και να τις υποβάλλει σε ανάλυση, εκτός αν αποσκοπεί στην πολλοστή αναπαραγωγή όσων έχουν γραφτεί μέχρι σήμερα.
Όλες οι παραπάνω όψεις θα μπορούσαν να τεθούν εκ νέου στη βάσανο της ιστορικής έρευνας, οφείλουμε όμως να αναρωτηθούμε γιατί η σχετική συζήτηση έμεινε σχεδόν στάσιμη. Αν η απουσία ανανέωσης επιβεβαιώνει τη μακρά διάρκεια των φαινομένων (χρέος, πόλεμοι, πελατειακές σχέσεις, κ.ά.) ή αποτελεί όψη ερευνητικής φτώχειας και βολικών εξηγήσεων, δεν είναι χώρος για να απαντηθεί εδώ. Σε κάθε περίπτωση, όμως, πρόκειται για ένα ερώτημα που δεν μπορούμε να παραβλέψουμε.
Ενώ είναι γνωστό ότι η συγκρότηση εθνικού πολιτικού κέντρου και κρατικών αρχών το Εικοσιένα παρήγαγε εντάσεις με αντικείμενο τους οικονομικούς πόρους, τα αξιώματα και άλλα συναφή, είναι διαδεδομένο αυτές οι διενέξεις να ερμηνεύονται μέσα από τις προσωπικές διαφορές και τα πάθη ή τις ανεκπλήρωτες προσδοκίες που πρόβαλαν οι αγωνιστές στα απομνημονεύματά τους. Χωρίς συχνά να λαμβάνεται υπόψη ότι σε αυτές τις καταστάσεις εγγράφονται επιλογές σχετικές με τη μορφή του κράτους. Από αυτή την άποψη, έχει σημασία να επανεξετάσει κανείς τη σημασία των δανείων στο εσωτερικό.
Οι αρχικές συνθήκες και η στρατηγική της λήψης δανείου
Η ιδέα για σύναψη δανείου εντοπίζεται ήδη στο πλαίσιο της Φιλικής Εταιρείας. Τον πρώτο χρόνο της Επανάστασης, διανοούμενοι όπως ο Ιγνάτιος Ουγγροβλαχίας είχαν επισημάνει τη σχέση που είχε η σύναψη ενός δανείου με το ζήτημα της αναγνώρισης, την αλληλεπίδραση της σύναψης δανείου με τη συγκρότηση επίσημων πολιτικών αρχών, και το αντίστροφο. Η Ελληνική Επανάσταση, στο μεταξύ, είχε ξεσπάσει σε πολλές τοπικά κερματισμένες εστίες -που τις ένωνε ασφαλώς η δράση των Φιλικών και άλλες όψεις της υφιστάμενης πραγματικότητας- χωρίς συγκεντρωμένους υλικούς πόρους και εξαναγκαστικά μέσα, με εξαίρεση σε ένα βαθμό τον πολεμικό στόλο.
Με την καθιέρωση της εθνικής Διοίκησης τον Ιανουάριο του 1822, την επισημοποίηση των τριών περιφερειακών γερουσιών, και τα αλλεπάλληλα μηνύματα των τριών ναυτικών νησιών ότι ο πόλεμος ήταν εθνική υπόθεση και συνεπώς εθνικά τα υπέρογκα έξοδα του πολεμικού στόλου, πολύ γρήγορα ανέκυψε ζήτημα σχετικά με το φορέα που είχε την ουσιαστική πρωτοκαθεδρία στα ζητήματα της διακυβέρνησης, στη διεύθυνση του πολέμου, και αναπόφευκτα στην κατανομή των εσωτερικών οικονομικών πόρων. Από τη μία, η Επανάσταση σήμανε διαδικασίες ενοποίησης των Ελλήνων, από την άλλη άνοιγε διαρκώς ζητήματα που η επίλυσή τους απαιτούσε ρυθμίσεις. Κάποιες ρυθμίσεις ήταν αυτονόητες, κάποιες άλλες όμως διαμορφώθηκαν περισσότερο ή λιγότερο προσωρινά με συμβιβασμούς, ρήξεις, εκούσιους και ακούσιους καταναγκασμούς.
Σε αυτό το πλαίσιο, από το οποίο απουσίαζαν οι συγκεντρωμένοι οικονομικοί πόροι, η προσδοκία για εξωτερικό δάνειο στους κόλπους της εθνικής Διοίκησης προχώρησε πολύ γρήγορα, μεταξύ άλλων επειδή αποτέλεσε μια στρατηγική που συνδέθηκε με την ελπίδα ότι τα δάνεια θα εξασφάλιζαν μέσα σταθερής υπεράσπισης των εδαφών που είχε καταλάβει η ελληνική πλευρά, αλλά και την πιθανή γεωγραφική τους επέκταση· με τη διπλωματική επισημοποίηση του ελληνικού ζητήματος που σε συνδυασμό με την εδραίωση των επαναστατικών δυνάμεων ενίσχυε την ελπίδα πως πλησίαζε η εξωτερική αναγνώριση της υφιστάμενης κυριαρχίας· με την προσδοκία των εθνικών πολιτικών αρχών να εξασφαλίσουν τα μέσα που θα τους επιτρέψουν να έχουν την ουσιαστική πρωτοκαθεδρία, να ενσωματώσουν το διάχυτο ένοπλο στοιχείο και να καλύψουν τα έξοδα του στόλου, καθορίζοντας έτσι εκούσια ή ακούσια τη μορφή της εξουσίας στο εσωτερικό.
Τότε, η Αγγλία είχε καταστεί το χρηματοοικονομικό κέντρο της Ευρώπης, είχε ένα σχετικά ανοιχτό πολιτικό σύστημα και δημόσια σφαίρα με ποικίλους δρώντες, και ήταν σχετικά διαφοροποιημένη από τις ηπειρωτικές χώρες μέσα στο σύστημα των ευρωπαϊκών συνεδρίων. Είχε, δηλαδή, ένα συνδυασμό πλεονεκτημάτων που οι άλλες χώρες δεν τα είχαν όλα μαζί. Αυτοί και άλλοι λόγοι οδήγησαν την ελληνική αποστολή στο Σίτι του Λονδίνου.
Για τη χρήση των δανείων στο εσωτερικό
Τελικά, η συμφωνία για το πρώτο δάνειο υπογράφτηκε το Φεβρουάριο του 1824 και για το δεύτερο ένα χρόνο αργότερα. Αν και η αδυναμία της ελληνικής πλευράς να ελέγξει πλήρως το καθαρό προϊόν των δανείων σήμανε υπολογίσιμες απώλειες, έχει σημασία ότι τα ποσά που έφτασαν στην Ελλάδα ελέγχθηκαν κεντρικά, δηλαδή, ως προς τη διαδικασία, ανεξάρτητα από τοπικούς διαμεσολαβητές και από τον άμεσο έλεγχο των ένοπλων ομάδων ή του στόλου. Τούτο δεν σημαίνει ότι οι λειτουργοί της εθνικής Διοίκησης δεν είχαν σχέση με τις ένοπλες ομάδες, το στόλο, κ.λπ., αλλά ότι τα δάνεια σήμαναν μια θεμελιώδη τροποποίηση στο δημοσιονομικό κύκλωμα: έφεραν ένα πολύ μεγάλο ποσό, ισοδύναμο περίπου με όλα τα υπόλοιπα έσοδα που βεβαιώθηκαν στα χρόνια της Επανάστασης, απευθείας στην εθνική Διοίκηση. Της παρείχαν έτσι τη δυνατότητα, να καλύψει τις πολύ μεγάλες ανάγκες του στόλου για ένα διάστημα και να κινητοποιήσει η ίδια ένοπλα σώματα τα οποία αναγνώρισαν την πρωτοκαθεδρία των πολιτικών αρχών.
Δεν θα επεκταθώ στο λειτουργικό προϊόν του 2ου δανείου (μετρητά, συναλλαγματικές, αγορές υλικού: 304.554 λίρες). Αυτό σχετίστηκε κυρίως με το ζήτημα της άμυνας στη στεριά και στη θάλασσα από το Μάιο του 1825 έως τα τέλη του ίδιου χρόνου. Θα περιοριστώ στο αντίστοιχο προϊόν του 1ου δανείου (314.780 λίρες), το οποίο έφτασε στα χέρια της εθνικής Διοίκησης σε έξι δόσεις: τέσσερις μέσα στο 1824 (δύο τον Ιούλιο, μία το Σεπτέμβρη και άλλη μία το Νοέμβρη) και δύο μέσα στο 1825 (Ιανουάριος, Απρίλιος). Δηλαδή, οι αρχικές δόσεις έφτασαν αφού είχε λήξει η πρώτη φάση του Εμφυλίου και μόνο εκείνη του Νοέμβρη λήφθηκε ενώ ήταν σε εξέλιξη η δεύτερη φάση της εμφύλιας σύγκρουσης.
Το κρίσιμο σε αυτό το σημείο είναι ότι από την άνοιξη του 1824 ήταν σε εξέλιξη η προσπάθεια του Ιμπραήμ να καταστείλει την Επανάσταση και να αποβιβαστεί στην Πελοπόννησο. Σύμφωνα με νεότερα στοιχεία, σχεδόν το 50% του 1ου δανείου προσανατολίστηκε στο στόλο και στην χερσαία περιφρούρηση της Ύδρας και των Σπετσών. Δηλαδή, σε στρατιωτικά σώματα που στάλθηκαν εκεί, καθώς μετά την καταστροφή των Ψαρών, η ελληνική πλευρά περίμενε ανάλογη επίθεση στην Ύδρα και στις Σπέτσες, η πτώση των οποίων θα οδηγούσε στον ουσιαστικό κλονισμό του στόλου, ο οποίος αποτελούσε κρίσιμο μέσο για την υπεράσπιση της Επανάστασης.
Για πρώτη φορά, με τα χρήματα των δύο δανείων, από τα μέσα του 1824 έως τον Οκτώβρη του 1825, ο πολεμικός στόλος κινήθηκε σε μεγάλο βαθμό με άμεσες κυβερνητικές πληρωμές. Σε ό,τι αφορά το δεύτερο μισό του 1824 ο στόλος απέτρεψε την απόβαση του Ιμπραήμ. Η τελευταία πραγματοποιήθηκε το Φεβρουάριο του 1825, σε μια φάση που τα ελληνικά πλοία είχαν επιστρέψει στη βάση τους για επισκευές και με την πεποίθηση ότι είχε αποσοβηθεί ο παραπάνω κίνδυνος. Χρειάστηκαν έτσι πολύ σύντομα νέα ποσά για την προετοιμασία των πλοίων και για την δράση τους μέσα στο πρώτο εξάμηνο του 1825.
Από το υπόλοιπό 50% του λειτουργικού προϊόντος του 1ου δανείου ένα μικρό μέρος πήγε σε πολιτικο-διοικητικά έξοδα και ευθέως στην εμφύλια σύγκρουση· το μεγαλύτερο μέρος προσανατολίστηκε για την προετοιμασία της άμυνας, χωρίς αυτό να σημαίνει ότι έλλειπαν οι ατελέσφορες ενέργειες, οι προσωπικοί ανταγωνισμοί, κ.λπ. Αρχικά, για να σχηματιστούν στρατόπεδα στη δυτική Πελοπόννησο (και αλλού), καθώς από καιρό υπήρχαν πληροφορίες για εχθρική απόβαση στην Πάτρα ή στη Μεσσηνία. Και έπειτα, με τη λήξη των εμφύλιων συγκρούσεων, όπως είναι γνωστό, με την προετοιμασία εκστρατείας για την απελευθέρωση της Πάτρας, με τα χρήματα της πέμπτης δόσης, η οποία έφτασε στην Ελλάδα τον Ιανουάριο του 1825. Ωστόσο, με την απόβαση του Ιμπραήμ αυτή η εκστρατεία ακυρώθηκε και το ποσό αυτό μαζί με τα επόμενα διατέθηκαν στην άμυνα απέναντι σε έναν στρατό, τον οποίο η ελληνική πλευρά αρχικά είχε υποτιμήσει αλλά σύντομα κατάλαβε ότι διέφερε από εκείνους που είχε αντιμετωπίσει νωρίτερα.
Η παρουσία του Ιμπραήμ συναρτήθηκε με την κίνηση και τις εξόδους των στρατευμάτων του. Σε κάθε περίπτωση όμως η Πελοπόννησος δεν έπεσε πλήρως. Τα χρήματα των δανείων κράτησαν την Επανάσταση όρθια από το καλοκαίρι του 1824 έως τα τέλη του 1825. Κέρδισαν κρίσιμο χρόνο, αν λάβουμε υπόψη και τις διπλωματικές διεργασίες που ήταν σε εξέλιξη, παρόλο που μετά από λίγο έπεσε το Μεσολόγγι. Παράλληλα, μέσα στο παραπάνω διάστημα, τα ποσά από τα δάνεια, παρείχαν στην εθνική Διοίκηση τα μέσα για να συγκροτήσει και να κινητοποιήσει η ίδια ένοπλα σώματα. Δηλαδή, να θέσει σε μαζική κλίμακα, χωρίς να λείπουν οι αντιφάσεις, το παράδειγμα του έμμισθου ενόπλου που αναγνωρίζει την πρωτοκαθεδρία των εθνικών πολιτικών αρχών και αποδίδει νομιμοφροσύνη σε αυτές. Έτσι, μέσα από την εδραίωση του υπέρτερου χαρακτήρα της εθνικής Διοίκησης, ενισχύθηκε η προγραμματική κατεύθυνση της συγκρότησης εθνικού τύπου κράτους.
* Δρ. Ιστορίας, Ιόνιο Πανεπιστημίο
