Live τώρα    
16°C Αθήνα
ΑΘΗΝΑ
Ελαφρές νεφώσεις
16 °C
11.2°C18.1°C
2 BF 63%
ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ
Αίθριος καιρός
14 °C
10.6°C16.9°C
2 BF 67%
ΠΑΤΡΑ
Ελαφρές νεφώσεις
15 °C
10.0°C15.5°C
2 BF 63%
ΗΡΑΚΛΕΙΟ
Ελαφρές νεφώσεις
14 °C
13.8°C16.4°C
2 BF 62%
ΛΑΡΙΣΑ
Αίθριος καιρός
9 °C
8.9°C14.6°C
0 BF 81%
Οι Αγωνιστές με τα μάτια της βασίλισσας
  • Μείωση μεγέθους γραμματοσειράς
  • Αύξηση μεγέθους γραμματοσειράς
Εκτύπωση

Οι Αγωνιστές με τα μάτια της βασίλισσας

Της Ελισσάβετ Τσακανίκα*

Η βασίλισσα Αμαλία ήρθε από το Ολδεμβούργο στην Ελλάδα το 1837. Η αλληλογραφία που διατήρησε με τον πατέρα της ως τον θάνατό του, το 1853,1 προσφέρει ένα πανόραμα των οθωνικών χρόνων, διαποτισμένο από την αγάπη της βασίλισσας για τη νέα της πατρίδα. Από αυτό το συναρπαστικό μωσαϊκό δεν μπορούσαν να λείπουν οι Αγωνιστές του 1821.

Μετά την αναχώρηση της αντιδημοφιλούς βαυαρικής Αντιβασιλείας, ο ενήλικος πλέον βασιλιάς Όθωνας είχε εμπεδώσει ότι ο εύπλαστος ιδεατός τύπος του «Αγωνιστή του ’21» αποτελούσε τη συγκολλητική ουσία του νεοσύστατου κράτους. Η ενσωμάτωση της Επανάστασης στο γενεαλογικό δέντρο του βασιλείου απεικονίστηκε εναργώς στη διακόσμηση του νέου παλατιού. Δίπλα στις τοιχογραφίες των Ολύμπιων θεών, έβρισκαν τη θέση τους οι σύγχρονοι ημίθεοι, οι Αγωνιστές. Γεμάτη υπερηφάνεια, η Αμαλία περιγράφει το χώρο: «Η ζωφόρος στον προθάλαμο θα αναπαριστά δώδεκα σημαντικές στιγμές από τον πόλεμο της Ανεξαρτησίας [...] Στο δωμάτιο των υπασπιστών η ζωφόρος περιλαμβάνει τα πορτρέτα των πιο διακεκριμένων Ελλήνων μέσα σε δώδεκα μενταγιόν».

Η δυναστεία των Βίτελσμπαχ στην Ελλάδα δεν στηριζόταν σε μακραίωνες φεουδαρχικές παραδόσεις, που θα της προσέδιδαν το μεγαλείο που διέθεταν οι ευρωπαϊκοί θρόνοι. Έτσι, οι νέοι βασιλείς αντιμετώπισαν το 1821 ως λίκνο της ελληνικής μοναρχίας, και πέτυχαν έναν εξόχως ενδιαφέροντα συγκερασμό των παραδόσεων που κουβαλούσε η Ελληνική Επανάσταση με τις αριστοκρατικές παραδόσεις των δυτικών Αυλών. Η Αμαλία περιγράφει με καμάρι πόσο αρρενωπός έδειχνε ο σύζυγός της με τη φουστανέλα και την κοντή ζακέτα του. Είναι άλλωστε ενδεικτικό ότι η ίδια ταξίδευε incognito ως «κόμισσα του Μεσολογγίου».

Αγωνιστές και γιοι Αγωνιστών έγιναν υπασπιστές του Όθωνα, ενώ η Αμαλία επέλεξε κόρες Αγωνιστών ως κυρίες της Τιμής. Πέρα από τον συμβολισμό τέτοιων κινήσεων, το Παλάτι αποκτούσε ταυτόχρονα κάποιον έλεγχο επάνω στα επικίνδυνα τζάκια.

«Η μικρή Μαυρομιχάλη είναι έκτακτη, θα την πάρω από τώρα για να μαθαίνει. [...] Ο Όθων θα πάρει άλλους δύο υπασπιστές, έναν Πελοποννήσιο και τον Τσάμη Καρατάσο, Μακεδόνα, πρώην αρχηγό και με μεγάλη επιρροή στα μέρη εκείνα. Στη θέση αυτή θα φέρεται με μεγαλύτερη σύνεση και θα τον ελέγχει κανείς περισσότερο, ώστε να μην κάνει καμιά κουταμάρα.»

Παρά τα μικροπαράπονά της, η Αμαλία συμπαθούσε αυτούς τους άξεστους αλλά γενναίους παραδοσιακούς ενόπλους. Τους έβλεπε ως γνήσια δείγματα ανατολίτικου εξωτισμού - μια οργανική ενότητα με το νότιο τοπίο που τόσο αγαπούσε. Η συναναστροφή μαζί τους δεν την άφηνε να πλήξει ποτέ. Η περιγραφή ενός υπαίθριου δείπνου προς τιμήν των βασιλέων στην Καλαμάτα μας δίνει μια ιδέα:

«Μια ρουκέτα που έριξαν έπεσε πάνω στον Πλαπούτα και έβαλε φωτιά στη φουστανέλα του. Πριν πάμε εκεί που δινόταν το δείπνο, μας είχαν δεχτεί με πολλούς πυροβολισμούς και το άλογό μου είχε τόσο πολύ αγριέψει, που δεν μπορώ να καταλάβω πώς δεν με έριξε».

Οι παραδοσιακοί ένοπλοι βρίσκονταν πλησιέστερα στο μεσαιωνικό ηρωικό πνεύμα που θαύμαζε η Αμαλία, ενώ η παρουσία τους υποσχόταν μελλοντική επέκταση των συνόρων (την οποία ευχόταν σε κάθε δεύτερο γράμμα της). Θεωρούσε την έλλειψη καλλιέργειας που τους διέκρινε μικρότερο πρόβλημα από την ημιμάθεια και την ανευλάβεια των δυτικοτραφών και νεωτεριστών διανοουμένων. Ακόμη και στους ληστές που συνάντησε διέγνωσε φόβο Θεού και ιπποτικό χαρακτήρα.

Σε μια εποχή που σημαδεύτηκε από τη διαμάχη αυτοχθόνων - ετεροχθόνων, η βασίλισσα δεν έβρισκε ακατανόητη την ταυτολογία αυτόχθων = Αγωνιστής. Παρότι αντιλαμβανόταν ότι ο αυτοχθονισμός δυσαρεστούσε τους έξω ομογενείς και υπονόμευε τη Μεγάλη Ιδέα, αποδεχόταν κατά βάθος τη συμμετοχή στην Επανάσταση ως κριτήριο διαχωρισμού των υπηκόων της: «Πρέπει να είμαστε δίκαιοι και με τους καημένους τους ανθρώπους που έχασαν στον Αγώνα την περιουσία τους, τους συγγενείς, την υγεία τους, και να μη βάζουμε κάθε νεαρό με ύποπτη προέλευση σε καλύτερη μοίρα από τα παιδιά τους».

Την έθλιβε το γεγονός ότι αυτοί οι ήρωες σταδιακά εξέλειπαν, ακόμη κι αν είχαν κάποτε συνωμοτήσει εναντίον του θρόνου. Αναφερόμενη π.χ. στον θάνατο του Νικηταρά έγραψε: «Αυτήν τη στιγμή πέφτουν πυροβολισμοί. Είναι το τελευταίο αντίο από τους συντρόφους του στον Νικηταρά τον Τουρκοφάγο, τον παλιό αγωνιστή της ελευθερίας. Τι κρίμα! Ο ένας μετά τον άλλο αποσύρονται από τη σκηνή». Παρά την ανεξικακία της, η Αμαλία αγανακτούσε με τη νοοτροπία των παραδοσιακών ενόπλων να αντιμετωπίζουν το στρατιωτικό τους χρέος ως διαπραγματεύσιμη εκδούλευση.

«Εδώ οι πάντες θέλουν να γίνουν στρατηγοί. Τον καιρό της Επανάστασης η κυβέρνηση δεν είχε λεφτά και μοίραζε διπλώματα. [...] Εγώ θα έβαζα αυτούς τους κυρίους σε τάξη, ο Όθων είναι υπερβολικά καλός. Οι κύριοι αυτοί δεν έχουν ιδέα τι οφείλουν στο αξίωμα του βασιλιά».

Αυτοί οι απρόβλεπτοι και μονίμως ανικανοποίητοι Αγωνιστές, με την παράδοση ανυπακοής και διαπραγμάτευσης που έφεραν στο νέο κράτος -τις στάσεις, συνωμοσίες και ληστρικές επιδρομές- ήταν εν πολλοίς υπεύθυνοι για τα άγρυπνα φεγγαρόλουστα βράδια που περιγράφει η Αμαλία (η οποία, παρά την αγωνία της, δεν ξεχνούσε ποτέ να θαυμάσει τον ελληνικό ουρανό). Ενίοτε, στον λόγο της, η ιδιότητα του συνωμότη βαραίνει περισσότερο από εκείνη του Αγωνιστή. Έτσι, διαβάζουμε π.χ. ότι ο Μακρυγιάννης ήταν «ένας παλαβός», «ένας ανόητος», «μεγάλος υποκριτής».

Παράλληλα, θλιβόταν με τον ξεπεσμό και τη δυσκολία αυτής της «οργανωμένης σε καπετανάτα μεσαιωνικής αριστοκρατίας» να προσαρμοστεί στο σύγχρονο κράτος. Συνέπασχε π.χ. με τον Πετρόμπεη Μαυρομιχάλη, που από παντοδύναμος μπέης την Μάνης έφθασε να χρωστά στο φούρναρη. Ο βασιλιάς εισηγήθηκε το 1846 να χορηγηθεί στον Πετρόμπεη, παράλληλα με τον μισθό του, τιμητική σύνταξη, καθώς και ένα ποσό έναντι των πολεμικών του εκδουλεύσεων. Η Αμαλία συμφωνούσε, δεδομένου ότι ο Μαυρομιχάλης συντηρούσε πλήθος συγγενικών οικογενειών, Αγωνιστών και υποτακτικών. Η εξοικείωσή της με τον παραδοσιακό ρόλο του πατριάρχη πολέμαρχου είναι αξιοσημείωτη, όπως και η συμβιβαστική στάση του θρόνου γενικότερα. Η νομοθετική αυτή πρωτοβουλία, όμως, έγινε αφορμή να ακουστούν αιχμηρά σχόλια στη Βουλή, ακόμη και από «συναγωνιστές» του Πετρόμπεη, και κατέληξε στον άγριο ξυλοδαρμό (με μαστίγια για σκυλιά) ενός βουλευτή, από δυο Μανιάτες, υποτακτικούς των Μαυρομιχαλαίων.

Το ’21 εξακολουθούσε να γεννά διαμάχες και να ξυπνά πάθη. Η επέτειος της 25ης Μαρτίου ήταν πάντοτε μια επίφοβη ημέρα, εξαιτίας του συμβολισμού της, αλλά και της αναπόφευκτης συγκέντρωσης πλήθους ενόπλων και λαού στις επιμνημόσυνες τελετές. Γι’ αυτό, η Αμαλία βρήκε ευφυές το σχέδιο της κυβέρνησης να εορταστεί η επέτειος του 1846 στο Φάληρο, μακριά από την πρωτεύουσα, ώστε οι παρευρισκόμενοι να είναι ξέπνοοι από την μεγάλη πεζοπορία.

Για τους πρώτους βασιλείς, οι Αγωνιστές ήταν παρελθόν μαζί και παρόν. Ήταν οι θρυλικές μάχες στους τοίχους του παλατιού τους∙ οι χορευτικές φιγούρες των υπασπιστών τους στα ειδυλλιακά τοπία της Ρούμελης και του Μοριά∙ οι φαλαγγίτες που τους συνόδευαν, έχοντας δίπλα τούς υποτακτικούς τους να βαστούν το ασημένιο τουφέκι και το τσιμπούκι τους∙ το εξωτικό κόκκινο φέσι της ορφανής Μπότσαρη, όταν ίππευε πλάι στην Αμαλία∙ αλλά και οι ειδήσεις για το κομμένο χέρι του στασιαστή Κριεζώτη. Μια ηρωική παρακαταθήκη για την πραγματοποίηση των αλυτρωτικών σχεδίων, μια νέα αριστοκρατία που προσπάθησαν να εξευγενίσουν, μια παράδοση ανυπακοής και χάους που προσπάθησαν να τιθασεύσουν. Χωρίς μεγάλη επιτυχία...

* Μεταδιδακτορική ερευνήτρια του Τμήματος Πολιτικής Επιστήμης και Ιστορίας του Παντείου Πανεπιστημίου

1 Βλ. Βάνα και Μίχαελ Μπούσε, (μεταγραφή, μετάφραση, σχόλια), Ανέκδοτες Επιστολές της βασίλισσας Αμαλίας στον πατέρα της (1836 - 1853), Εστία, 2011.

ΣΧΕΤΙΚΑ ΑΡΘΡΑ

ΓΝΩΜΕΣ

ΠΕΡΙΣΣΟΤΕΡΑ

EDITORIAL

ΑΝΑΛΥΣΗ

SOCIAL