Της Άννας Καρακατσούλη*
Για το Φιλελληνισμό έχουν γραφτεί πολλά και σε πολλές γλώσσες. Είναι η πτυχή της Ελληνικής Επανάστασης που είναι κατ’ εξοχήν προσιτή στους ξένους μελετητές, καθώς διαθέτει πρωτογενείς πηγές σε γλώσσες πέραν της ελληνικής. Ιστορικοί που ενδιαφέρονται για την περιοχή ή την περίοδο των φιλελεύθερων επαναστάσεων των αρχών του 19ου αιώνα βρίσκουν στην περίπτωση του φιλελληνικού κινήματος ένα ενδιαφέρον ζήτημα, το οποίο μπορούν να προσεγγίσουν. Κατά συνέπεια, η σχετική διεθνής βιβλιογραφία έχει μεγεθυνθεί σε κλίμακα που υπερβαίνει κατά πολύ τις υπόλοιπες θεματικές του 1821. Η διαπίστωση αυτή δεν συνεπάγεται ωστόσο τη διεθνοποίηση της Ελληνικής Επανάστασης στο σύνολό της. Αν και η εξέγερση των υπόδουλων Ελλήνων θεωρήθηκε αμέσως από τους συγχρόνους της τμήμα της γενικότερης αντίστασης στην αντιδραστική πολιτική της Ιεράς Συμμαχίας και στις προσπάθειες επαναφοράς του Παλαιού Καθεστώτος που είχε καταλύσει η Γαλλική Επανάσταση, η παραδοσιακή ιστοριογραφία δεν την περιλαμβάνει στην Εποχή των Επαναστάσεων. Αντίθετα, το φιλελληνικό κίνημα τεμαχίζεται σε εθνικές ομάδες σε αμοιβαίο αποκλεισμό που μελετώνται απομονωμένες, χωρίς οριζόντιες συνδέσεις και ένταξη σε κάποιο ερμηνευτικό πλαίσιο.
Φιλελληνισμός και διεθνικότητα
Είναι καιρός να προσεγγίσουμε το Φιλελληνισμό ως ένα πολύπλευρο διεθνικό κίνημα της Νεωτερικότητας που συμβαδίζει με την ανάπτυξη της δημόσιας σφαίρας στις δυτικές κοινωνίες και με την έκφραση μιας δυναμικής κοινής γνώμης. Καλό θα ήταν ακόμη να απομακρυνθούμε από την πατροπαράδοτη αντίληψη της ευγνωμοσύνης προς τους ξένους, μάλλον ρηχής και ατελέσφορης, και να εξετάσουμε το ρόλο που έπαιξε το κίνημα στις κοινωνίες της αφετηρίας του, τους συσχετισμούς που ενθάρρυνε και εκμεταλλεύτηκε, τις σκοπιμότητες, τέλος, που υπηρέτησε. Ο Φιλελληνισμός πέτυχε το στόχο του, την κινητοποίηση δηλαδή της δυτικής κοινής γνώμης για τον αγώνα των Ελλήνων και την υπόθεση της ελευθερίας, ακριβώς επειδή αντικατόπτριζε το κεντρικό αίτημα των λαών στις αρχές του 19ου αιώνα -ανεξίτηλη κληρονομιά της Γαλλικής Επανάστασης- για ελευθερία από την απολυταρχία, την αυθαιρεσία της εξουσίας, τα βάρη της φεουδαρχίας, τον καταναγκασμό της Εκκλησίας. Έτσι εξηγείται και η παράδοξη σήμερα σύνδεση του κοσμοπολιτισμού των ξένων εθελοντών με τον εθνικισμό: σε αυτήν την πρώιμη εποχή, εθνικισμός σημαίνει ελευθερία των μελών μιας εθνικής ομάδας να επιλέξουν την ανεξαρτησία και τον τρόπο διακυβέρνησής τους, και η λέξη - κλειδί εδώ είναι πάλι η «ελευθερία», μια ιδέα που προσελκύει υποστηρικτές εκτός εθνικών ορίων και κριτηρίων.
Επιπλέον, ο Φιλελληνισμός ανταποκρίνεται στις ειδικότερες ανάγκες και επιδιώξεις όσων συστρατεύονται με τους Έλληνες. Αυτοί δρουν σε ένα διεθνές περιβάλλον που έχει πολύ πρόσφατη την εμπειρία της πολυεθνικής Μεγάλης Στρατιάς του Ναπολέοντα και διαμορφώνεται μέσα στα ρευστά όρια των μεγάλων Αυτοκρατοριών -της αψβουργικής, της ρωσικής, της οθωμανικής, αλλά και της γαλλικής και βρετανικής. Το περιβάλλον αυτό ευνοεί τη μετακίνηση και την κυκλοφορία ανθρώπων, ιδεών και κεφαλαίων από τόπο σε τόπο, ακόμα και στη μεγάλη κλίμακα των υπερατλαντικών περασμάτων, και την ανάπτυξη διεθνικών κινημάτων. Ο σχηματισμός πολυεθνικών στρατευμάτων, όπως είναι το Τάγμα των Φιλελλήνων που πολέμησε στην Ελλάδα -η άτυπη «Φιλελεύθερη Διεθνής»-, ανήκει σε μια κουλτούρα που δεν γνωρίζει ακόμα εθνικές αγκυλώσεις, αλλά δημιουργεί δεσμούς και φιλίες στη βάση των κοινών εμπειριών και διαδρομών ζωής. Για αυτό τον λόγο είναι τεχνητός και άτοπος ο διαχωρισμός σε γαλλικό, αγγλικό ή ιταλικό φιλελληνισμό.
Εκφάνσεις του Φιλελληνισμού
Ο Φιλελληνισμός αναπτύχθηκε σε διάφορα επίπεδα και προσανατολισμούς. Μπορούμε να διακρίνουμε τέσσερις τύπους του διεθνούς ενδιαφέροντος για τον ελληνικό Αγώνα για την Ανεξαρτησία: α) τη στράτευση αλλοδαπών εθελοντών και αξιωματικών που ήρθαν να πολεμήσουν στην Ελλάδα, β) την ανθρωπιστική δράση ευρωπαϊκών και αμερικανικών φιλανθρωπικών επιτροπών για τη συλλογή χρημάτων και προμηθειών προς ενίσχυση του ελληνικού πληθυσμού, γ) τη χρηματοπιστωτική δραστηριότητα τραπεζιτών, επενδυτών και κερδοσκόπων που έσπευσαν να χορηγήσουν δάνεια υψηλού κινδύνου, αλλά εξαιρετικά κερδοφόρα, και δ) την κρατική επέμβαση των Μεγάλων Δυνάμεων, φανερή και δημόσια μετά τη Ναυμαχία του Ναυαρίνου το 1827, αλλά και κεκαλυμμένη αρκετά νωρίτερα.
Η δυτική κοινή γνώμη επιδεικνύει πράγματι ισχυρή αλληλεγγύη προς τους εξεγερμένους Έλληνες κατά την περίοδο της εθνεγερσίας με διάφορες μορφές: αρθρογραφία στον τύπο, φλογερές παρεμβάσεις στα κοινοβούλια, λαμπρά έργα τέχνης εμπνευσμένα από τα τελευταία γεγονότα του πολέμου κατά των Οθωμανών, έρανοι και υποτροφίες για να σπουδάσουν τα Ελληνόπουλα στη Δύση. Στα κίνητρα που κατά παράδοση αποδίδονται στο φιλελληνικό κίνημα κυριαρχούν η αλληλεγγύη με τους Χριστιανούς στον αγώνα τους κατά των Μουσουλμάνων επικυριάρχων, καθώς και η αίγλη του κλασικού παρελθόντος που αντανακλάται στους νεώτερους κατοίκους του νοτιότερου άκρου της Βαλκανικής. Όμως, στα κείμενα των Φιλελλήνων μαχητών, εκείνων που ήρθαν στην Ελλάδα και απέκτησαν προσωπική εμπειρία των συνθηκών του πολέμου και των ηθών και εθίμων των εξεγερμένων, τέτοιες φιλολογικού χαρακτήρα αιτιολογήσεις σπάνια αναφύονται. Η Ελληνική Επανάσταση είναι ένας αδελφός αγώνας κατά του δεσποτισμού, ακόμα και ένας αντιαποικιακός αγώνας κατά του ξένου (Οθωμανού στην περίπτωσή μας, Ισπανού σε εκείνην των σύγχρονων Λατινοαμερικανικών επαναστάσεων) εκμεταλλευτή, μια ευκαιρία για συνέχιση της στρατιωτικής καριέρας που η πτώση του Ναπολέοντα διέκοψε πρόωρα, ένα πεδίο άσκησης στα όπλα για το μελλοντικό αγώνα στην καταπιεσμένη πατρίδα τους, μια εστία ρομαντικής αντίστασης στον αυταρχισμό της εξουσίας. Όλα, κοινά χαρακτηριστικά της ευρωπαϊκής Νεωτερικότητας που αρνείται να επιστρέψει στο Παλαιό Καθεστώς και μάχεται για τις αξίες του 1789: ελευθερία, ισότητα, αδελφοσύνη.
Μια δύσκολη συνάντηση
Πρέπει να τονίσουμε ότι στη γενική εικόνα κυριαρχούν οι αμφιταλαντεύσεις, οι προσωπικές επιδιώξεις, οι αρνητικές κρίσεις για τους Έλληνες. Το 1821 έρχονται σε άμεση επαφή, για πρώτη φορά, δύο κόσμοι που μέχρι τότε διαμεσολαβούνταν από τα κλασικά κείμενα και το ρομαντικό φαντασιακό μιας κάποιας μυθικής Αρκαδίας. Η δυτική αντίληψη πολιτισμού (τρόποι του φέρεσθαι και του μάχεσθαι, κώδικες τιμής, πολιτική συμπεριφορά) έρχεται αντιμέτωπη με εκείνους που είχε θεωρήσει γεννήτορες, αλλά της αποκαλύπτονται ως εκβαρβαρισμένοι ιθαγενείς, άξιοι μόνον αποικιακής κυριαρχίας με την ελπίδα να εκπολιτισθούν κάποτε, και οπωσδήποτε όχι ικανοί να διαχειριστούν μόνοι τους το αγαθό της αυτοδιάθεσης και της υπεύθυνης διακυβέρνησης. Η ρήξη που σημειώθηκε τότε καθόρισε τη μελλοντική πορεία του νεοσύστατου ελληνικού κράτους στην οικογένεια των ευρωπαϊκών κρατών: ένα βασίλειο υπό κηδεμονία, ένας μακρινός συγγενής που φέρνει σε δύσκολη θέση, ο οποίος όμως διεκδίκησε δυναμικά τη θέση του στον νεωτερικό κόσμο της Ευρώπης, αφομοίωσε τα μηνύματα του Διαφωτισμού και της Γαλλικής Επανάστασης και κατέλυσε το απαραβίαστο μέχρι τότε δόγμα περί ακεραιότητας της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας αλλάζοντας άρδην τα γεωπολιτικά δεδομένα στην Ανατολική Μεσόγειο.
* Αναπληρώτρια καθηγήτρια, ΕΚΠΑ
