Νίκος Σαραντάκος
Ποια άλλη θα μπορούσε να είναι η λέξη της επικαιρότητας -όχι του μήνα, μα και της χρονιάς τουλάχιστον; Ο μήνας που ανέτειλε βρίσκει τη χώρα, αλλά και όλη την Ευρώπη, όπως και τον μισό πλανήτη, σε πανδημία, σε καραντίνα, σε καθεστώς περιορισμού κινήσεων. Επιστήμονες απ’ όλον τον κόσμο προσπαθούν να βρουν εμβόλιο, εργοστάσια παράγουν με φρενήρη ρυθμό μάσκες και ιατρικά εφόδια, εμείς θα λεξιλογήσουμε για τον κορονοϊό.
Κορονοϊοί υπάρχουν πολλοί, αυτός που μας πολιορκεί είναι ο Covid-19. Κορονοϊός ήταν, ας πούμε, και ο ιός του SARS το 2003 ή του MERS το 2012, με κοινό στοιχείο ότι όλοι προκαλούν λοιμώξεις του αναπνευστικού συστήματος.
Το αγγλικό του όνομα είναι coronavirus. Λέγεται έτσι, επειδή, αν τον κοιτάξουμε στο ηλεκτρονικό μικροσκόπιο, φαίνεται σαν να έχει στην επιφάνειά του μια σειρά εξογκώματα που σχηματίζουν ένα είδος στεφάνης ή στέμματος (που μοιάζει και με το αστρικό στέμμα του ήλιου και των πλανητών). Αυτό το corona του αγγλικού όρου είναι παρμένο από τα λατινικά όπου corona είναι, όχι απρόσμενα, το στέμμα, αυτό που εμείς λέμε κορόνα.
Από το 1976 γράφουμε «κορόνα» και όχι «κορώνα», όπως το γράφαμε παλιότερα, διότι πρόκειται για δάνειο, ή μάλλον για αντιδάνειο, αφού το λατινικό corona ανάγεται στο αρχαίο «κορώνη», που ήταν αφενός η κουρούνα και αφετέρου κάθε λογής κυρτά ή καμπύλα αντικείμενα, σαν το ράμφος της κουρούνας. Για παράδειγμα, στο α της Οδύσσειας, ο Τηλέμαχος θύρην δ᾿ ἐπέρυσσε κορώνῃ
ἀργυρέῃ, δηλαδή «τράβηξε την πόρτα απ’ τ’ ασημένιο κρικέλι», που μεταφράζει ο Ζ. Σίδερης.
Η λέξη πέρασε στα λατινικά όπου corona σήμαινε στεφάνη και από εκεί στις νεότερες ευρωπαϊκές γλώσσες με τη σημασία «στέμμα». Από εκεί επέστρεψε ως αντιδάνειο μέσω ιταλικών στα ελληνικά, κορόνα, με τη σημασία καταρχάς του στέμματος.
Κορόνα φορούσαν οι εστεμμένοι, οι βασιλιάδες· οι κοινοί θνητοί έλεγαν, και ακόμα λένε, «σ’ έχω κορόνα στο κεφάλι μου» προς το έτερόν τους ήμισυ ιδίως, είτε ειλικρινά είτε χαριτολογώντας, για να δείξουν σε πόσο μεγάλη εκτίμηση το έχουν.
Και τον παλιό καιρό, που τα μεταλλικά νομίσματα εμφάνιζαν απαραιτήτως τη μορφή του μονάρχη, η όψη που έδειχνε τον εστεμμένο λεγόταν «κορόνα», ενώ η άλλη, που ανέγραφε το ποσόν, «γράμματα». Από εκεί και το παιχνίδι «κορόνα ή γράμματα», καθώς και η παροιμιακή φράση «παίζω κάτι (π.χ. τη ζωή μου) κορόνα γράμματα» δηλ. ριψοκινδυνεύω.
Κι επειδή τα νομίσματα συχνά απεικόνιζαν στέμματα ή εστεμμένους, σε πολλές χώρες η νομισματική μονάδα ονομάζεται (ή ονομαζόταν, πριν από το ευρώ) κορόνα, όπως π.χ. της Τσεχίας ή των σκανδιναβικών χωρών πλην Φινλανδίας.
Τέλος, κορόνα λέγεται ένα μουσικό σημαδάκι που, όταν μπαίνει επάνω από μία νότα, παρατείνει τη διάρκειά της· κι έτσι κορόνα ονομάστηκε και το υψηλό σημείο μιας μελωδίας -και μεταφορικά λέμε για τις κορόνες ενός ρήτορα, δηλαδή τα εντυπωσιακά σημεία της ομιλίας του.
Και μετά την κορόνα, περνάμε στο δεύτερο συνθετικό του όρου, τον ιό. Και ο ιός είναι αρχαία λέξη, αν και όχι ομηρική, και σήμαινε αρχικά το δηλητήριο, ιδίως το φαρμάκι των φιδιών: φοινίας ἐχθρᾶς ἐχίδνης ἰὸς (Σοφοκλής, Τραχίνιαι 771), δηλαδή «αιμοβόρας άγριας οχιάς φαρμάκι».
Στη συνέχεια, ιός ονομάστηκε επίσης η σκουριά του σιδήρου ή του χαλκού, και η πατίνα των χάλκινων αγαλμάτων, και αρχικά η λέξη ιώδης σήμαινε τον δηλητηριώδη αφενός και αφετέρου τον χαλκοπράσινο, στο χρώμα της χολής. Από εκεί και το αρχαίο ρήμα ιούμαι, σκουριάζω, που έδωσε το διαλεκτικό νεοελληνικό «γιώνω», και γιωμένος ο σκουριασμένος, ιδίως για την πράσινη σκουριά των χάλκινων σκευών.
Αυτό μας παραξενεύει, αφού εμείς σήμερα λέμε ιώδες το βιολετί χρώμα, το λιλά. Όχι, δεν είχαν αχρωματοψία οι αρχαίοι, αλλά έγινε παρεξήγηση. Ο Γάλλος χημικός Gay-Lussac, που ταυτοποίησε το χημικό στοιχείο, το ονόμασε iode, επειδή έβγαζε ατμούς στο χρώμα της βιολέτας, αφού ίον είναι η βιολέτα. Οπότε, η λέξη ιώδης, που είχε περιπέσει σε αχρηστία, αναστήθηκε έχοντας πια αλλάξει χρώμα.
Ο αρχαίος ιός αναστήθηκε στα νεότερα χρόνια με την ιατρική του σημασία, ενώ στα χρόνια της πληροφορικής εμφανίστηκε και η μεταφορική σημασία του κακόβουλου μικρού προγράμματος που καταστρέφει το λογισμικό του υπολογιστή μας. Όλα αυτά τα χρόνια τις ιώσεις δεν τις φοβόμασταν και πολύ· περισσότερο μας φόβιζαν οι ιοί των υπολογιστών και προμηθευόμασταν προγράμματα antivirus, που τα αποδώσαμε στη γλώσσα μας αντιιικά κι έτσι απέκτησε η ελληνική κι άλλη μια λέξη με τριπλό γράμμα, δυο χιλιάδες χρόνια σχεδόν μετά τον ομηρικό αάατο.
Αλλά και τα αστεία ή συγκινητικά βιντεάκια, που τα αναπαράγουν εκατομμύρια χρήστες στις τέσσερις γωνιές του πλανήτη, ονομάστηκαν viral, ιότροπα που τα λέμε μερικοί. Τώρα με τον κορονοϊό βλέπουμε πόσο γρήγορα εξαπλώνεται ένας πραγματικός ιός, και τι συνέπειες έχει, όχι μόνο στην υγεία μα και στην οικονομία, και μας πιάνει σύγκρυο.
Από την άλλη, και στη χώρα μας και σ’ όλον τον κόσμο, μέσα στην πανδημία φάνηκε καθαρά η αξία του δημόσιου τομέα, και ειδικότερα του δημόσιου συστήματος υγείας, που σηκώνει το αποκλειστικό ή το κύριο βάρος του αγώνα. Να το έχουμε αυτό κατά νου, όταν σκεφτόμαστε πώς θέλουμε να είναι ο κόσμος μας μετά τον καιρό του κορονοϊού.
