Του Πάνου Παπαδόπουλου*
Την ώρα που γράφονται αυτές οι γραμμές φαίνεται ότι η υγειονομική κρίση που ξέσπασε με αφορμή την πανδημία του Covid-19 εξελίσσεται σε μια βαθιά και πολύπλευρη οικονομική, κοινωνική και τελικά πολιτική κρίση με εξαιρετικά απρόβλεπτες συνέπειες. Η διαφαινόμενη οικονομική επιβράδυνση προβλέπεται να είναι μεγαλύτερη του 2009-10, αλλά είναι οι κοινωνικές και πολιτικές αλλαγές που προοιωνίζεται η κρίση που μπορεί να αφήσουν ανεξίτηλα τα σημάδια τους στον ύστερο καπιταλισμό της εποχής μας.
Είναι ήδη χειροπιαστές οι εγγενείς αδυναμίες του νεοφιλελεύθερου μοντέλου να ανταποκριθεί στα ζητήματα που βάζει η υγειονομική κρίση. Η έμφαση στο ατομικό (απέναντι στο συλλογικό) και η επιδίωξη του οικονομικού κέρδους (απέναντι στην κοινωνική ωφέλεια) δεν είναι ικανές να λύσουν τις οικονομικές και κοινωνικές προκλήσεις που τίθενται με την κρίση.
Προς αυτή την κατεύθυνση δείχνουν και οι κινήσεις της Ισπανίας να εθνικοποιήσει τον ιδιωτικό τομέα της υγείας και της Ιταλίας να κρατικοποιήσει την Alitalia, αλλά και οι δηλώσεις Μακρόν για «αγαθά εκτός του νόμου των αγορών»: οι λύσεις δεν θα έρθουν από τις νεοφιλελεύθερες συνταγές των γκουρού της αγοράς.
Δεν υπάρχουν ιδιωτικές λύσεις στην κρίση
Η αποτυχία του νεοφιλελευθερισμού είναι ακόμα πιο φανερή στον χώρο της δημόσιας Υγείας. Η ανάγκη για δημόσια και δωρεάν συστήματα καθολικής κάλυψης υγείας δεν μπορεί πλέον να αμφισβητηθεί. Ξέραμε ήδη ότι τα ιδιωτικά συστήματα Υγείας είναι πολύ ακριβότερα και παράγουν μεγάλες υγειονομικές ανισότητες λόγω της αδυναμίας πρόσβασης των φτωχότερων τμημάτων της κοινωνίας στο σύστημα Υγείας.
Οι ΗΠΑ, με το πιο ιδιωτικοποιημένο σύστημα Υγείας στον κόσμο, ξοδεύουν 18% του ΑΕΠ τους για την Υγεία και έχουν προσδόκιμο ζωής κατά τη γέννηση τα 78 χρόνια, ενώ η Ελλάδα δαπανά περίπου το 9% του ΑΕΠ και έχει προσδόκιμο στα 80 χρόνια.
Αυτό που μάθαμε εμφατικά μέσα από την πανδημία του Covid-19 είναι ότι τα ιδιωτικά συστήματα, προσανατολισμένα στο άμεσο κέρδος και στην αντιμετώπιση της ρουτίνας, αδυνατούν να ανταποκριθούν στην έκτακτη ανάγκη και τον μαζικό χαρακτήρα μιας πανδημίας, η οποία έχει ανάγκη μακροπρόθεσμες επενδύσεις και συλλογική και μακροχρόνια διαχείριση του κόστους και του ρίσκου.
Διότι η υγεία μας ατομικά, μας έδειξε η κρίση, περνάει και από την υγεία του διπλανού μας, είτε αυτός ή αυτή βρίσκεται στο διπλανό διαμέρισμα είτε στην Ουχάν τις Κίνας, και άρα μόνο συστήματα καθολικής κάλυψης υγείας, που περιλαμβάνουν όλες τις ανάγκες, ακόμα και τις εξαιρετικά απρόβλεπτες, και όλους τους ανθρώπους, ανεξάρτητα από την ασφάλιση, το εισόδημα ή την εθνικότητα, μπορούν να δώσουν απαντήσεις.
Τέτοια συστήματα μπορούν να λειτουργήσουν επαρκώς μόνο αν είναι δημόσια και δωρεάν, επειδή μόνο συλλογικά μπορεί να υπάρξει εγγύηση για την ισότιμη και ελεύθερη πρόσβαση σε αυτά.
Η κρίση επίσης αναδεικνύει τη χρεοκοπία του μοντέλου οργάνωσης της φαρμακευτικής καινοτομίας των μεγάλων εταιρειών (Big Pharma) και των πνευματικών δικαιωμάτων αποκλειστικής χρήσης δεδομένων (πατέντες). Κατ’ αρχάς είναι αδιανόητο να πατενταριστεί οποιαδήποτε τεχνολογία, φαρμακευτική ή άλλη, που να αφορά την κρίση του Covid-19. Τα επιστημονικά δεδομένα θα πρέπει να είναι ανοιχτά και προσβάσιμα από όλους (κράτη, ερευνητές, πανεπιστήμια, εταιρείες) ώστε τα τελικά προϊόντα (π.χ. εμβόλια) να φτάσουν γρήγορα και σε όλους.
Κινήσεις όπως αυτές που γράφτηκε ότι έκανε ο Τραμπ για να πατεντάρει το εμβόλιο και να διατεθεί κατά προτεραιότητα στις ΗΠΑ είναι όχι μόνο ηθικά και πολιτικά απαράδεκτες, αλλά και ουσιαστικά παράνομες: υπάρχουν διεθνείς συνθήκες για το εμπόριο και εθνικοί νόμοι που υπαγορεύουν το άνοιγμα των δεδομένων σε έκτακτες συνθήκες υγειονομικής κρίσης, που υποχρεώνουν δηλαδή της εταιρείες να παραδώσουν τις πατέντες τους.
Δεν έχουν κέρδος
Όμως τα ζητήματα για το ιδιωτικό μοντέλο της πατέντας στα φάρμακα είναι πολύ ευρύτερα. Μην αναρωτιέστε γιατί δεν υπάρχουν αντιικά ή γιατί θα αργήσει το εμβόλιο. Ο λόγος είναι απλός: δεν έχουν κέρδος. Όπως έγκαιρα έχει επισημάνει η Goldman Sachs με αφορμή τις πανάκριβες αλλά αποτελεσματικές θεραπείες για την εξάλειψη της Ηπατίτιδας C, τα φάρμακα που εξαλείφουν ασθένειες (όπως τα εμβόλια) έχουν μειωμένες αποδόσεις όσο προοδευτικά μειώνονται οι φορείς της ασθένειας και άρα είναι οικονομικές αποτυχίες.
Τις εταιρείες τις συμφέρει πιο πολύ να ερευνούν για να βγάζουν σχεδόν πανομοιότυπα φάρμακα που ελέγχουν απλώς τα συμπτώματα (π.χ. φάρμακα για τον διαβήτη, την υπέρταση και τη χοληστερίνη) ξοδεύοντας περισσότερα χρήματα (νόμιμα και παράνομα) για την προώθησή τους απ’ ό,τι για έρευνα και ανάπτυξη, παρά να ανακαλύπτουν πραγματικά καινοτόμα φάρμακα που εξαλείφουν ασθένειες. Τα πρώτα πουλάνε συνέχεια, τα δεύτερα μια - δυο φορές.
Γι’ αυτό η διαβόητη Novartis έχει κλείσει εδώ και πέντε χρόνια το τμήμα έρευνας εμβολίων: είναι πιο επικερδές να χρηματίζεις πολιτικούς και γιατρούς για προνομιακή μεταχείριση στις τιμές φαρμάκων για τον διαβήτη και τη σκλήρυνση κατά πλάκας παρά να δεσμεύσεις ερευνητικούς πόρους για να βγάλεις το εμβόλιο για τον Έμπολα, καθώς οι λαϊκές τάξεις στην Αφρική, τις οποίες κυρίως αφορά, αδυνατούν να το πληρώσουν.
Δημόσια χρηματοδότηση, κατάργηση πατέντας
Με άλλα λόγια στην αγορά του φαρμάκου είναι ήδη κραυγαλέα αισθητή η αντίφαση που πρώτος είχε παρατηρήσει ο Μαρξ: όταν η παραγωγή οργανώνεται με βάση την επιδίωξη του βραχυπρόθεσμου κέρδους (καπιταλισμός), κάποια στιγμή δεν μπορούν να παραχθούν τα κοινωνικά αναγκαία αγαθά, παρότι τεχνολογικά είναι εφικτά.
Για να βγούμε από αυτόν τον φαύλο κύκλο, το αίτημα τόσο σε επίπεδο Ευρωπαϊκής Ένωσης όσο και παγκοσμίως πρέπει να είναι: δημόσια χρηματοδότηση της έρευνας, συνεργασία των ερευνητών, προτεραιότητα στις ανάγκες τις κοινωνίας, κατάργηση της πατέντας και ανοιχτά δεδομένα.
Είναι μια πολιτική κατεύθυνση που η ευρωπαϊκή Αριστερά και οι άλλες προοδευτικές δυνάμεις της κοινωνίας, όπως η Σοσιαλδημοκρατία και οι Πράσινοι, έχουν από κοινού την ευθύνη να αναδείξουν στο αμέσως επόμενο διάστημα.
* Ο Πάνος Παπαδόπουλος είναι νομικός - κοινωνικός ανθρωπολόγος, διευθυντής γραφείου υπουργού Υγείας (2015-2019)
