Του Γιάννη Κουρή*
Ο Βρετανός φιλόσοφος Stuart White, καθηγητής στο Πανεπιστήμιο της Οξφόρδης, διερωτήθηκε το 2007 αν ο νέο-ρεπουμπλικανισμός είναι η νέα μεγάλη ιδέα της Αριστεράς. Σήμερα, μία και πλέον δεκαετία μετά, οι εξελίξεις των τελευταίων ετών προσδίδουν επιπλέον ενδιαφέρον στην ερώτησή του. Ο όρος νέο-ρεπουμπλικανισμός -όπως ορίζεται στον ακαδημαϊκό χώρο- αναφέρεται σε μια σύγχρονη κανονιστική πολιτική θεωρία που δίνει κεντρικό ρόλο στην αξία της πολιτικής ελευθερίας (Pettit, 1997 και 2012). Τέσσερις βασικές ιδέες αποτελούν τη στενή ιδεολογική βάση του νέο-ρεπουμπλικανισμού (White, 2007).
Πρώτον, ο νέο-ρεπουμπλικανισμός προωθεί το κοινό καλό. Μια νεο-ρεπουμπλικανική πολιτεία πρέπει να προωθεί τα συμφέροντα όλων των πολιτών και να δημιουργεί θεσμικές δομές που αποτρέπουν ολιγαρχικές κλίκες και συγκεκριμένα άτομα να ορίζουν τον κοινό βίο.
Δεύτερον, η ρεπουμπλικανική πολιτεία πρέπει να διαφυλάσσει την ελευθέρια των πολιτών της. Η νέο-ρεπουμπλικανική θεώρηση της ελευθερίας «ως μη κυριαρχία» είναι πιο σθεναρή από τη φιλελεύθερη θεώρηση της ελευθερίας «ως μη παρέμβαση». Κατά την ελευθερία «ως μη παρέμβαση», αν δεν υπάρχει άμεση παρέμβαση ή ορατός εξαναγκασμός στις επιλογές κάποιου ατόμου τότε το άτομο αυτό είναι ελεύθερο. Η ελευθερία «ως μη κυριαρχία» απαιτεί το άτομο όχι μόνο να έχει ευρύ περιθώριο επιλογών, αλλά να μην είναι οι επιλογές του υπό την αυθαίρετη εξουσία κάποιου άλλου. Φανταστείτε μια γυναίκα η οποία ζει σε μια πατριαρχική κοινωνία και εξαρτάται οικονομικά από το σύζυγό της, ο οποίος όμως της παρέχει απεριόριστη ελευθερία κινήσεων. Εμφανώς σε αυτή την περίπτωση δεν υπάρχει παρέμβαση στις επιλογές της συγκεκριμένης γυναίκας, άρα είναι ελεύθερη κατά τη φιλελεύθερη έννοια της ελευθερίας. Ενώ κατά την ρεπουμπλικανική δεν είναι ελεύθερη, αφού ο σύζυγος έχει την δύναμη να παρέμβει στις επιλογές της (π.χ. να αλλάξει γνώμη αύριο).
Τρίτον, η ρεπουμπλικανική προσέγγιση ασχολείται με το χαρακτήρα των πολιτών και την καλλιέργεια συγκεκριμένων πολιτικών αρετών. Για παράδειγμα, μια πολιτική αρετή που προσπαθεί να καλλιεργήσει η ρεπουμπλικανική πολιτεία είναι η ενεργή συμμετοχή στα κοινά.
Τέταρτον, ο νεο-ρεπουμπλικανισμός υποστηρίζει την οικονομική και κοινωνική ισότητα. Για να μην δημιουργούνται προβληματικές ασυμετρίες δύναμης εντός της κοινωνίας, δεν πρέπει να υπάρχουν αισθητές ανισότητες πλούτου ή θεσμοθετημένες διατάξεις που εναποθέτουν αυθαίρετη εξουσιαστική δύναμη σε συγκεκριμένες κοινωνικές ομάδες.
Ριζοσπαστικός Νεο-Ρεπουμπλικανισμός
Ο ριζοσπαστικός νεο-ρεπουμπλικανισμός προτάσσει μια επιπλέον θέση: ο νεο-ρεπουμπλικανισμός δεν συνάδει με το νεοφιλελεύθερο καπιταλιστικό οικονομικό μοντέλο1. Για παράδειγμα, ο ιεραρχικός τρόπος που είναι δομημένες οι μοντέρνες επιχειρήσεις θεσμοθετούν συνθήκες κυριαρχίας εντός του χώρου εργασίας (Anderson, 2017). Οι εργοδότες, αλλά και οι προϊστάμενοι, μπορούν ανά πάσα στιγμή να επέμβουν στις επιλογές των εργαζομένων περιορίζοντας σημαντικά την ελευθέρια τους. Επιπροσθέτως, η νεοφιλελεύθερη προσέγγιση παραδοσιακά θέλει να αφαιρέσει όλα τα εμπόδια (συνδικάτα, σθεναρά εργασιακά δικαιώματα, κ.λπ.) από την ελεύθερη αγορά με αποτέλεσμα οι εργαζόμενοι να είναι ακόμα πιο ευάλωτοι στη δύναμη των εργοδοτών.
Η ένταση μεταξύ καπιταλισμού και ριζοσπαστικού νεο-ρεπουμπλικανισμού έχει οδηγήσει τους νεο-ρεπουμπλικανούς στη διατύπωση εναλλακτικών πολιτικών. Κάποιοι νεο-ρεπουμπλικανοί θεωρούν ότι μόνο η δημόσια ιδιοκτησία των μέσων παραγωγής θα οδηγήσει σε μια απελευθερωμένη κοινωνία. Άλλοι προωθούν πιο ήπιες εναλλακτικές, οι οποίες κυρίως στοχεύουν να εκδημοκρατίσουν το χώρο εργασίας και να θωρακίσουν τους ευάλωτους εργαζομένους. Για παράδειγμα, η Elizabeth Anderson (2017) θεωρεί ότι οι εργαζόμενοι πρέπει να έχουν αντιπροσώπους στα διοικητικά συμβούλια των επιχειρήσεων. Μια άλλη πολιτική θα ήταν να νομοθετηθεί η υποχρέωση των επιχειρήσεων να εναποθέτουν ένα ποσοστό των κερδών τους σε funds που ανήκουν στο εργατικό δυναμικό. Οι παραπάνω πολιτικές έχουν μια κοινή βάση: την αύξηση της ελευθερίας (ως «μη κυριαρχία») εντός της κοινωνίας και την προώθηση των ρεπουμπλικανικών ιδεών.
Ομολογουμένως, οι συγκεκριμένες ιδέες, ή έστω αρκετές από αυτές, δεν είναι καινούργιες για το χώρο της Αριστεράς. Ωστόσο, ο ριζοσπαστικός νεο-ρεπουμπλικανισμός προσφέρει μια νέα δυναμική στην αριστερή σκέψη και έχει απτά πλεονεκτήματα.
Πρώτον, ο ριζοσπαστικός νεο-ρεπουμπλικανισμός προσφέρει μια εργαλειοθήκη για την αξιολόγηση των πολιτικών προγραμμάτων των κομμάτων του προοδευτικού χώρου, τα οποία μπορούν να αξιολογηθούν με κύριο γνώμονα την προώθηση της ελευθερίας ως «μη κυριαρχία». Για παράδειγμα, το ισπανικό σοσιαλιστικό κόμμα (PSOE) ζήτησε το 2007 από τον φιλόσοφο Phillip Pettit να αξιολογήσει τη διακυβέρνηση του κόμματος από μια νεο-ρεπουμπλικανική σκοπιά..
Δεύτερον, ο ριζοσπαστικός νεο-ρεπουμπλικανισμός συμβαδίζει με τη σύγχρονη πληθυντική Αριστερά. Η νεο-ρεπουμπλικανική πολιτεία θέτει ως στόχο την εξάλειψη των θεσμικών δομών που υποστηρίζουν ποικίλες μορφές κοινωνικής κυριαρχίας. Αυτό σημαίνει ότι οι θεσμικές εγγυήσεις για την υπεράσπιση της εργατικής τάξης και του LGBQΤ κινήματος, για παράδειγμα, στηρίζονται στην ίδια θεωρητική βάση, σύμφωνα με τον ρεπουμπλικανισμό.
Τρίτον, ο ριζοσπαστικός νεο-ρεπουμπλικανισμός μπορεί να αποτελέσει τη βάση μιας προοδευτικής εξωτερικής πολιτικής. Για παράδειγμα, οι ρεπουμπλικανικές ιδέες μπορούν να πλαισιώσουν μια εξωτερική πολιτική που να είναι φιλοευρωπαϊκή, αλλά απαιτεί τον εκδημοκρατισμό της Ευρωπαϊκής Ένωσης ταυτόχρονα. Το δημοκρατικό έλλειμμα και η νεοφιλελεύθερη αντίληψη της ΕΕ δημιουργεί συνθήκες κυριαρχίας και εντός των κρατών μελών, αλλά και μεταξύ κρατών μελών.
Ο ριζοσπαστικός νεο-ρεπουμπλικανισμός δείχνει ότι μπορεί να είναι μια πολλά υποσχόμενη θεωρητική προσέγγιση για τον χώρο της Αριστεράς. Το θεωρητικό πλαίσιο που προσφέρει συνδυάζει μια ισχυρή κριτική του νεοφιλελεύθερου καπιταλιστικού οικονομικού μοντέλου με μια ανανεωμένη κανονιστική πολιτική θεωρία που προωθεί έναν εναλλακτικό «χειραφετητικό» ορίζοντα ευημερίας.
* Δρ. Φιλοσοφίας, King’s College, London
Anderson, E. (2017) Private Government: How Employers Rule Our Lives (and Why We Don’t Talk About It). Princeton: Princeton University Press.
Pettit, P. (1997) Republicanism: A Theory of Freedom and Government. Oxford: Oxford University Press.
Pettit, P. (2012) On the People's Terms: A Republican Theory and Model of Democracy. Cambridge: Cambridge University Press.
White, S. (2007)’ Is Republicanism the Left's' Big Idea'?. Renewal, 15(1), pp. 37-47.
* Η πρωτότυπη μελέτη, μέρος της οποίας αποτελεί το παρόν κείμενο, δημοσιεύθηκε αρχικά στην ιστοσελίδα του Ινστιτούτου Εναλλακτικών Πολιτικών ΕΝΑ: www.enainstitute.org
1 βλ. Gourevitch (2015).
