Η δημόσια συζήτηση για τα αίτια της ανόδου του ακροδεξιού εξτρεμισμού είναι μια χρήσιμη συζήτηση. Μόνο και μόνο γιατί μπορεί να πάει πιο μακριά από τα δραματικά ρεπορτάζ και τις «καταιγιστικές εξελίξεις» της τελευταίας ώρας. Και γιατί, στις καλές της στιγμές, δεν αρκείται στον σχολιασμό του αστυνομικού δελτίου και στο δικαστικό χρονικό. Και τέλος, γιατί, όταν διεξάγεται με διάθεση πραγματικής εμβάθυνσης, η συζήτηση για τις ρίζες του φαινομένου μπορεί και υπερβαίνει το συνηθισμένο παιχνίδι ευθυνών ανάμεσα σε πολιτικούς παίκτες ή δημόσιους σχολιαστές.
Πολύ συχνά, όμως, αυτή είναι η εξαίρεση και όχι ο κανόνας. Και η συζήτηση για τα αίτια υποκύπτει στον πειρασμό τής εκ των υστέρων δικαίωσης του ομιλούντος. Γίνεται αφορμή για να βγουν στην επιφάνεια σαρωτικές βεβαιότητες με τη μορφή θεϊκών αφορισμών. Και αντί να υπηρετεί τον δημόσιο αναστοχασμό, η «αιτιολογία» καταλήγει σε ασκήσεις πολιτικής ή θεωρητικής αυταρέσκειας.
Τα λέω αυτά για έναν κυρίως λόγο: αν υποθέσουμε, όπως πιστεύω, ότι δεν υπάρχει μία και μόνη αιτία για την εξάπλωση του ακροδεξιού εξτρεμισμού τα τελευταία χρόνια, έτσι δεν μπορεί και να προτάσσεται μία και μόνη απάντηση. Ούτε το αφέψημα της αποδοκιμασίας των άκρων, ούτε το γιατρικό των «κοινωνικών αγώνων στον δρόμο». Η πολιτική απόκριση στο επείγον πρόβλημα μπορεί και πρέπει να είναι κάτι διαφορετικό από τις τακτικές και στρατηγικές αποκρίσεις που δίνουμε σε σχέση λ.χ. με τις ασκούμενες κοινωνικές και οικονομικές πολιτικές. Και δεν καταλαβαίνω για ποιο λόγο ορισμένοι θεωρούν ότι το να ανοιχτείς τολμηρά για την ανάσχεση του νεοναζισμού σημαίνει ότι... ξεχνάς τους αγώνες. Η αποδοχή ενός όσο το δυνατόν ευρύτερου αντιφασιστικού μετώπου μοιάζει απλώς με λογική συνέπεια μιας βασικής παραδοχής: ότι παρά την κριτική σχέση με το υπάρχον πολιτικό σύστημα, η Αριστερά αποτελεί κομμάτι του. Τουλάχιστον η Αριστερά του δημοκρατικού δρόμου, ριζοσπαστική ή όχι. Ανεξάρτητα από το πώς φαντάζεται τον εαυτό της, αυτή η Αριστερά είναι οργανικά δεμένη με τον αστικό πολιτισμό. Όχι μόνο με τις πολιτιστικές του αξίες αλλά και με τα δικαιοπολιτικά του αποτυπώματα. Γι' αυτό και δεν έχουν νόημα αμφιβολίες για το αν θα συμπορευτεί κανείς με αντιπάλους εναντίον ενός εχθρού. Εκτός κι αν επιστρέφουμε στις μεσοπολεμικές έριδες για τη φύση της Άκρας Δεξιάς και του φασισμού. Οι οποίες, όπως γνωρίζουμε, στέφθηκαν από εξαιρετική πρακτική επιτυχία.
Φυσικά, όλοι ξέρουν ότι ο ακροδεξιός εξτρεμισμός δεν πρόκειται να ηττηθεί μόνο από τις ποινικές εμπλοκές κάποιων εκπροσώπων του, ακόμα και ηγετικών. Ούτε καν από τη διάλυση οργανωτικών δικτύων και συμμοριών. Το δίκαιο, και ειδικά το ποινικό δίκαιο, έχει όρια. Και το βασικό πρόβλημα είναι ότι υπάρχει εκ των κάτω, από πλευρές της κοινωνίας, ένα υπόστρωμα αποδοχής των ακραίων εθνικιστικών και ρατσιστικών λογικών. Η ανασφάλεια και η οικονομική κατάπτωση ανατροφοδοτούν αντίστοιχα συναισθήματα και κοινωνικές στάσεις.
Υποθέτω όμως ότι η διαμάχη περί των αιτίων του κακού θα έχει δρόμο μπροστά της. Για το αν είναι οικονομικά ή πολιτισμικά, για το αν ριζώνουν στη μακρά διάρκεια της νεοελληνικής Ιστορίας ή προκύπτουν κυρίως από τις εμπειρίες της κρίσης. Δεν πρέπει όμως να συμβεί το ίδιο και με τον νεοναζισμό. Ο δραστικός έλεγχος του φαινομένου, η πολιτική του περικύκλωση δεν μπορεί να περιμένουν την επιβεβαίωση του ορθότερου, πληρέστερου ή «αρτιότερου» αντιφασισμού...
