Του Κώστα Μωραΐτη*
Είχα αποφασίσει να μην γράψω ξανά για την αναβάθμιση της Πανεπιστημίου. Ο διαγωνισμός είχε ολοκληρωθεί, διαπιστώσεις από όλες τις πλευρές είχαν διατυπωθεί, αντιρρήσεις είχαν εμφανιστεί, θετικές συμπληρώσεις μπορούσαν να πραγματοποιηθούν. Ήλπιζα λοιπόν πως η διαδικασία θα συνεχιζόταν, ολοκληρώνοντας μια αστική παρέμβαση με την οποία εξαρχής συμφωνούσα - όχι ως αρχιτέκτονας, όχι ως διδάσκων σε μια πανεπιστημιακή σχολή, αλλά ως πολίτης κοινωνιών που δεν περιορίζονται στα εθνικά σύνορα.
Έτσι είναι σαφές πως στο κείμενο που ακολουθεί ούτε μπορώ ούτε θέλω να είμαι αντικειμενικός, αποστασιοποιημένος. Προτιμώ να ολοκληρώσω ένα κείμενο ‘εμπαθές', επιμένοντας σε μια θέση που πολλοί συνάδελφοι θα θεωρήσουν παρωχημένη. Επιμένοντας δηλαδή να τονίζω πως κάποιες κινήσεις συμβολικής τάξης υπερκαθορίζουν τον πρακτικό μας λόγο και φθάνουν ακόμη και να τον ενισχύσουν, ευνοώντας την πρακτική δραστηριότητα. Θα προσπαθήσω εντούτοις, παρά την έντονη προσωπική συναισθηματική μου εμπλοκή, να συγκροτήσω μια σειρά επιχειρημάτων που θα φανούν λογικά και ελπίζω άξια προσοχής.
Ας διευκρινίσω κατ' αρχάς πως αυτό το σημείωμα δεν αποτελεί κριτική υποστήριξης ή απόρριψης της πρότασης του διεθνούς αρχιτεκτονικού διαγωνισμού που ολοκληρώθηκε πριν δυο περίπου χρόνια. Ανάλογη διάθεση θα με εξέθετε πολλαπλά, καθώς διακαώς θα επιθυμούσα να κατείχα εγώ το αντικείμενο του πολιτιστικού και πολιτικού μου πόθου. Να σχεδίαζα εγώ και εγώ να πραγματοποιούσα την πρόταση αναβάθμισης στο καταγωγικό αστικό "σώμα" του νεότερου Δυτικού πολιτισμού και των νεότερων Δυτικών αστικών πολιτευμάτων. Επιθυμία που διακατέχει ελπίζω και άλλους εν αντιρρήσει συναδέλφους.
Πρόθεση, αντίθετα, του σημειώματος είναι να απαντήσει σε ένα ισχυρότατο πολιτικό ράπισμα. Να απαντήσει σε ένα πολιτικό πρώτιστα, όχι οικονομικής τάξης ράπισμα και να εξηγήσει ίσως, το σημείωμά μου, πως μια συντεταγμένη πολιτεία θα όφειλε να ενισχύσει την παρέμβαση στην Πανεπιστημίου ακόμη και αν έπρεπε να προτείνει ελάσσονες διορθωτικές παρεμβάσεις, αντί να υποκύπτει σε μια σειρά διαβρωτικών αντιρρήσεων που είτε δεν προσφέρουν απαντήσεις είτε προτείνουν "λύσεις" πλήρους κατάργησης και ανατροπής.
Αλλά, αν, για παράδειγμα, αναφερθώ σε ένα πρόβλημα πρακτικής τάξης, το θέμα δεν τίθεται με όρους συγκοινωνιακής επίλυσης, όσο με όρους συγκοινωνιακής απαίτησης. Δεν τίθεται με όρους επίλυσης της έλλειψης χρήσεων στους ισόγειους χώρους της Πανεπιστημίου που θα μπορούσαν να ενισχύσουν την ενεργό ζωή της πόλης σε σταθερή εικοσιτετράωρη βάση. Τίθεται με την ακριβώς αντίθετη φορά. «Απαιτώ», πρέπει να δηλώσει επιτέλους η πολιτεία αυτή, «τη συγκοινωνιακή απελευθέρωση της Πανεπιστημίου και πρέπει να την πραγματοποιήσω».
Έχω παρακολουθήσει από κοντά την εκτεταμένη συγκοινωνιολογική έρευνα που προηγήθηκε του διαγωνισμού. Μη στηριχτείτε στη θετική μου αξιολόγηση για την έρευνα αυτή, καθώς η επιστημονική μου ειδικότητα δεν είναι αυτή του συγκοινωνιολόγου και καθώς, το δήλωσα προηγούμενα, χαρακτηρίζομαι από προειλημμένη θέση. Δεχθείτε όμως, παρακαλώ, την άποψη πως τα κρίσιμα στοιχεία στην έρευνα δεν ήταν μόνο η εξέταση των συγκοινωνιακών φόρτων, η στατιστική τους προσέγγιση, η χρήση μαθηματικών μοντέλων για την καλύτερη υπολογιστική τους προσομοίωση, η εξεύρεση εναλλακτικών οδεύσεων. Η δυνατότητα επίλυσης περιελάμβανε επίσης την κρισιμότατη συζήτηση ανάμεσα στους επιμέρους φορείς διαχείρισης των δημόσιων συγκοινωνιών, με όρους διοικητικής-διαχειριστικής και όχι συγκοινωνιακής-διαχειριστικής συμφωνίας. Ώστε τα προβλήματα και τα προσκόμματα μπορεί να προέρχονται επίσης από όρους διοικητικής εμπλοκής ή αδράνειας ή παρατεταμένης συνήθειας, η οποία μας καθορίζει, επιστήμονες ή διοικητικούς, και βέβαια από την απαίτηση συμμετοχής σε κινήσεις εξουσίας που αισθανόμαστε αιφνιδίως πως μας διαφεύγουν.
Ας απαντήσουμε τώρα επίσης λογικά, πριν στη συνέχεια εκραγώ συναισθηματικά, σε ένα δεύτερο κύκλο αντιρρήσεων που θίξαμε προηγουμένως. Στις αντιρρήσεις εκείνες που επιμένουν στην έλλειψη σημαντικών χρήσεων στους ισόγειους χώρους της Πανεπιστημίου, που θα μπορούσαν να ενισχύσουν την ενεργό παρουσία κοινού σε σταθερή εικοσιτετράωρη βάση. Στο πρόβλημα αυτό, επίσης, η απάντηση θα έπρεπε να είναι απάντηση απαίτησης. Μπορεί, για παράδειγμα ο κεντρικός τραπεζικός οργανισμός της χώρας, η Τράπεζα της Ελλάδος εννοώ, να απαιτήσει από τον εαυτό της στο ισόγειο του ιστορικού κτηρίου της μια εξωστρεφή πολιτιστική λειτουργία προς την Πανεπιστημίου σε αντικατάσταση της εσωστρεφούς τραπεζικής λειτουργίας της;
Ώστε το πρόβλημα μπορεί να εστιάζεται στους όρους και στην ένταση της απαίτησής μας. Στη δυνατότητα αναγνώρισης της εμβέλειας του εγχειρήματος. Εμβέλειας πολιτιστικής; Εμβέλειας πολιτικής, θα επιμείνω. Αξίζει ίσως να αναφερθώ σε πρόσφατη σχετικά δημοσιογραφική υπόδειξη που σημειώνει πως πρόκειται εντέλει για τον «υλικό συμβολισμό του κράτους».ii Αυτή άλλωστε μοιάζει να είναι και η εναρκτήρια θέση αυτού του σημειώματος. Αλλά για ποιον συμβολισμό μιλάμε; Ποιας εμβέλειας; Δυστυχώς για εμάς, δυστυχώς για την πολιτική ευθύνη που οφείλαμε και οφείλουμε να αναλάβουμε, δεν πρόκειται μόνο για τον «υλικό συμβολισμό του κράτους», για μια περιορισμένη, εθνικιστική ίσως, ιδεοληψία, αλλά, πολύ περισσότερο, για τον υλικό συμβολισμό της συγκρότησης του νεότερου Δυτικού πολιτισμού στο σύνολό του. Για τον υλικό συμβολισμό της συγκρότησης της νεότερης Δυτικής πολιτικής, δημοκρατικής σκέψης στο σύνολό της. Με διαφορετική διατύπωση: η πρόθεση συγκρότησης του νεότερου ελληνικού κράτους δεν αφορούσε μόνον ένα εσωτερικό εγχείρημα απελευθέρωσης, αλλά επίσης μια εξωτερική απαίτηση "κατασκευής", ξανά η λέξη απαίτηση, ιδεολογικής και γεωπολιτικής κατασκευής του κέντρου αναφοράς των νεότερων Δυτικών κοινωνιών. Αυτή είναι η εμβέλεια της Αθηναϊκής Τριλογίας, εμβέλεια που δεν θα μπορούσε να είναι μικρότερη, καθώς ήταν υποχρεωμένη να συνυπάρξει με αρχαία μνημεία κεφαλαιώδους σημασίας για τα νεότερα Δυτικά πολιτιστικά και πολιτικά αστικά δημοκρατικά πρότυπα. Αυτήν την εμβέλεια αναγνωρίζουν διανοητές όπως ο Hölderlin, στον Υπερίωνά του, όταν απαιτούν την απελευθέρωση του ελληνικού χώρου.
Ας καταλήξουμε... Η Τριλογία δεν υποδεικνύει απλώς την υπαγωγή του νεοσύστατου ελληνικού κράτους στη Δύση αλλά, αυτήν την προβολή θα μπορούσε να διεκδικεί μια πολιτικά φιλόδοξη πολιτεία, την καταγωγή της νεότερης Δυτικής πολιτιστικής και πολιτικής πραγματικότητας από την ελληνική αναφορά. Η δυνατότητά μας να σκεφτούμε ξανά την Αθήνα, «Re-think Athens» και ας με ενοχλεί ο διαφημιστικός αγγλισμός, θα μπορούσε να προβληθεί τότε ως η δυνατότητα να σκεφτούμε ξανά τα ιδεολογήματα συγκρότησης της νεότερης Δύσης, «Re-think Western Democracy». Να σκεφτούμε ξανά την αρχική συγκρότηση της νεότερης Δύσης στο σύνολό της, είτε συμφωνούμε με τα ιδεολογήματα αυτά είτε τους ασκούμε κριτική ουσιώδη. Αυτή η προσωπική θέση, που μόλις περιέγραψα, με υποχρεώνει να δεχθώ την τελευταία είδηση, για την πιθανή οικονομική απόρριψη της πρότασης αναβάθμισης της Πανεπιστημίου, όχι ως απόρριψη πρακτικής τάξης όσο ως πολιτικό ράπισμα. Τι με συμβουλεύετε; Να στρέψω την παρειά;
* Ο Κ. Μωραΐτης είναι αρχιτέκτονας, καθηγητής στο Ε.Μ. Πολυτεχνείο
** Πρόκειται για το άρθρο του κ. Ν. Ξυδάκη με τίτλο «Ας ξανασκεφτούμε το Rethink» ("Καθημερινή", 16-11-2014). Το σημείωμά μας ξεκίνησε να γράφεται ως απάντηση σε αυτό το άρθρο. Με τη σημερινή του παρουσίαση ακολουθεί χρονικά το άρθρο του συναδέλφου Κωστή Χατζημιχάλη με τον δυσοίωνο τίτλο «Το Ναυάγιο του Rethink Athens»
