Αν και σήμερα πολλοί θυμούνται τη Ρόζα Λούξεμπουργκ ως μαρξίστρια-επαναστάτρια, εκείνη πέρασε το μεγαλύτερο μέρος της ζωής της στο Γερμανικό Σοσιαλδημοκρατικό Κόμμα (SPD). Ποια ήταν η ιδεολογική μεταμόρφωση του SPD, πώς το κόμμα στράφηκε σε μια πιο ρεφορμιστική κατεύθυνση, την οποία η Λούξεμπουργκ απέρριψε, και γιατί ψήφισε υπέρ του πολέμου το 1914;
Το SPD, το ιστορικό σοσιαλιστικό κόμμα, ήταν ήδη από το 1914 και κατά τη διάρκεια του πολέμου το μεγαλύτερο κόμμα στο γερμανικό κοινοβούλιο αλλά και το μεγαλύτερο αριστερό κόμμα στον κόσμο. Η σχετικά σταθερή εκλογική επιτυχία του μετά τη νομιμοποίησή του δημιούργησε μια αίσθηση του αναπόφευκτου αλλά και μια βαθιά ανησυχία για πιθανή διαταραχή της σταθερότητας, αν και η επιτυχία θεωρούνταν μακροπρόθεσμα κατά το μάλλον ή ήττον εξασφαλισμένη.
Η συζήτηση περί επανάστασης δι’ οιασδήποτε άλλης οδού πέραν της υπομονετικής διαπαιδαγώγησης και των εκλογών θεωρούνταν επικίνδυνη. Για τους σοσιαλιστές, το να καταψηφίσουν τις πολεμικές πιστώσεις ήταν κάτι που σίγουρα θα διατάρασσε τη σταθερότητα, κάτι σχεδόν αδιανόητο επομένως, ακόμα και γι’ αυτούς που ήταν καταγεγραμμένοι ως ανυποχώρητα αντίθετοι στον πόλεμο.
Στο Red Rosa, η προσοχή στρέφεται σε μεγάλο βαθμό στο πώς η Λούξεμπουργκ ανέπτυξε την ιδέα της για μαζική επαναστατική απεργία αφού είχε γίνει μάρτυρας των απεργιών των εργατών στη Βαρσοβία, στον απόηχο του επαναστατικού κύματος των ετών 1905-7. Πώς αυτό το έργο και η γραμμή της σκέψης της την διαφοροποιούν από άλλους σοσιαλδημοκράτες στοχαστές της εποχής;
Ο παλιός μέντοράς μου (και συγγραφέας του βιβλίου The Black Jacobins) C. L. R. James προσπάθησε να καταστήσει πολύ ξεκάθαρο ένα ορισμένο σημείο, μεταξύ άλλων. Η επανάσταση μπορούσε να αρχίσει μόνο από τα κάτω και να αξιοποιηθούν οι ενέργειες των ταπεινότερων μεταξύ των ταπεινών, της μάζας των εργατών. Επέμενε επίσης, στο πνεύμα του Λένιν, ότι η υπάρχουσα κρατική δομή δεν μπορεί να φέρει τον σοσιαλισμό. Αντίθετα, αυτή χρειάζεται να αντικατασταθεί.
Το κύμα των μαζικών απεργιών στην Ευρώπη, την περίοδο 1905-7, έπεισε τη Ρόζα Λούξεμπουργκ να εξετάσει εκ νέου την επαναστατική διαδικασία συνολικά - και υπ’ αυτήν την έννοια λέγεται ότι συνέχισε τη σκέψη του Μαρξ για τον κοινωνικό μετασχηματισμό ως ζήτημα ευρύτερης δυναμικής της εργατικής τάξης, που δεν περιορίζεται στην εκλογική επιτυχία ή στην ένταξη του εργάτη σε κάποιο συνδικάτο. Θεωρούσε απολύτως αναμενόμενη την απειλή του Λένιν να προσεγγίσει τα Σοβιέτ του 1917 ως σημαντικότερα από το κόμμα των Μπολσεβίκων, αν χρειαζόταν.
Στο Red Rosa δίνεται ιδιαίτερη έμφαση στη σημασία του έργου της Λούξεμπουργκ Η συσσώρευση του κεφαλαίου (1913), το οποίο προαναγγέλλει την παγκοσμιοποίηση αναλύοντας την οικονομική ισχύ σε ένα ιμπεριαλιστικό πολιτικό σύστημα. Γιατί αυτή η ανάλυση ήταν μοναδική στην εποχή της;
Η ιδέα της «εθνικής καταπίεσης» ήταν σχεδόν απαγορευμένη στο πλαίσιο της Δεύτερης Διεθνούς, ακόμα κι όταν εξεγέρσεις του ενός ή του άλλου είδους εξακολουθούσαν να εκτυλίσσονται στις αποικίες. Η Ρόζα δεν επικεντρώθηκε στο «εθνικό ζήτημα», πολλώ μάλλον δεν το ανέδειξε σε σημείο σύγκρουσης, είχε όμως μια φλογερή ενόραση ως προς τα αίτια της κλιμακούμενης σύγκρουσης.
Μαζί με ελάχιστους ακόμα υψηλού επιπέδου θεωρητικούς κάθε προέλευσης, ανέλυσε, με μαρξιστικούς όρους, τις επιπτώσεις της επέκτασης του κεφαλαίου στα πέρατα του (αποικιοκρατούμενου) κόσμου. Υποστήριξε πως ο καπιταλισμός δεν περιέρχεται κατ’ ανάγκην σε αδιέξοδη κρίση, όπως τόσοι σύγχρονοί της μαρξιστές ισχυρίζονταν.
Αντιθέτως, αν δεν αμφισβητηθεί ή αν αμφισβητηθεί ανεπαρκώς, σίγουρα θα εξελιχθεί έτσι ώστε να προκαλέσει όλεθρο σε όλη την έκταση του πλανήτη, δρομολογώντας την «υπανάπτυξη» μέσω της εξάντλησης των φυσικών πόρων, τη μετατροπή των υφιστάμενων οικοσυστημάτων σε εμπορεύσιμους χώρους και την ολοκληρωτική σύνθλιψη των πληθυσμών κατά τη διαδικασία. Ακριβώς όπως τόσο καθαρά βλέπουμε να συμβαίνει τώρα.
Οι σοσιαλιστές ηγέτες της Δεύτερης Διεθνούς, αναμένοντας την ανάδυση ενός προλεταριάτου λόγω της εξάπλωσης της βιομηχανίας στις επαρχίες, δεν συγκράτησαν αυτή την αφήγηση και, σύμφωνα με την οπτική τους, ίσως δεν θα ήταν δυνατόν να την κατανοήσουν χωρίς να εγκαταλείψουν ένα μεγάλο κομμάτι της δικής τους κοσμοθεωρίας.
Ο Λένιν, καθώς και ορισμένοι παλιοί μαθητές τού Αμερικανού σοσιαλιστή Daniel De Leon –του γεννημένου στο Curacao Σεφαραδίτη Εβραίου που είχε διδάξει για ένα μικρό διάστημα αντι-ιμπεριαλιστική ιστορία της Λατινικής Αμερικής στο Columbia κατά τη δεκαετία του 1880-, υιοθέτησαν μιαν ευρύτερη άποψη που υποστήριζε μετ’ εμφάσεως τις εξεγέρσεις. Το ίδιο και μια μικρή ομάδα Ολλανδών σοσιαλιστών, επηρεαζόμενη από τη στάση των Ολλανδών αποικιοκρατών αλλά και από τις δικές της ετερόδοξες αναρχο-σοσιαλιστικές αντιλήψεις.
Είναι ενδιαφέρον ότι το 2016, στην εκατονταετηρίδα της ιρλανδικής Εξέγερσης του Πάσχα (Easter Rising), έγινε γνωστό πως ο σχεδόν σύγχρονός τους μάρτυρας James Connely, απεργάστηκε, δίχως να διαθέτει κάποια τυπική κατάρτιση, στο έργο του Η εργασία στην ιρλανδική ιστορία (1910), μια θεωρία περί «καθυστέρησης» της οικονομίας, της κουλτούρας και της εργατικής τάξης της Ιρλανδίας. Η ιδέα γι’ αυτό που μια μέρα θα ονομαζόταν «υπανάπτυξη» υπήρχε στον αέρα αλλά δεν ήταν ξεκάθαρη.
Η κατάρρευση της Δεύτερης Διεθνούς, η μετατόπιση της προσοχής στα σκιρτήματα του αποικιακού κόσμου, έκανε τις νέες ιδέες σχεδόν αναπόφευκτες. Επιτρέψτε μου να προσθέσω ότι στη δική μου γενιά των νέων, τη δεκαετία του 1960, όχι μόνο συντηρητικοί και φιλελεύθεροι, αλλά και σοσιαλδημοκράτες προσανατολισμένοι στον Ψυχρό Πόλεμο από την Ευρώπη ως τις ΗΠΑ εξακολούθησαν να υιοθετούν την οπτική της Δεύτερης Διεθνούς. Παρέμεναν πεισματικά συναισθηματικοί ως προς τα κληροδοτήματα της αποικιοκρατίας καθώς κατήγγελλαν, τουλάχιστον μέχρι το 1970, κάθε απόσυρση των αμερικανικών στρατευμάτων από το Βιετνάμ.
Είναι διάσημη η κριτική που άσκησε η Λούξεμπουργκ στη ρεφορμιστική οδό προς τον Εξελικτικό Σοσιαλισμό τού Eduard Bernstain στο έργο της Μεταρρύθμιση ή Επανάσταση;, το οποίο προώθησε την κλασική μαρξιστική ιδέα που απέρριπτε την εξέλιξη προς τον σοσιαλισμό μέσω εκλογών. Ωστόσο, πρόσφατα ο σοσιαλιστής θεωρητικός Erik Olin Wright υποστήριξε ότι οι εναλλακτικές λύσεις στον καπιταλισμό είναι περισσότερες από την απλή μεταρρύθμιση ή την ανατροπή (του καπιταλισμού), συμπεριλαμβάνοντας και την ιδέα της διάβρωσης του καπιταλισμού με νέους θεσμούς. Είναι αυτές πραγματικές νέες εκδοχές για τους αντικαπιταλιστές ή απλώς παραλλαγές της ρεφορμιστικής αντίληψης;
Επιτρέψτε μου να απαντήσω με συγκεκριμένο τρόπο, ο οποίος σχετίζεται με τη ριζοσπαστική ιστορία του Μάντισον του Ουισκόνσιν, που κι εγώ αλλά και ο καθηγητής Wright το θεωρούμε σπίτι μας. Τη δεκαετία του 1970 βρέθηκαν εδώ χιλιάδες ακτιβιστές, καθώς το κίνημα έφθινε με τη λήξη του Πολέμου του Βιετνάμ. Οργάνωσαν δεκάδες συνεταιρισμούς, όπου συμμετείχαν χιλιάδες (ιδιαίτερα σε συνεταιρισμούς τροφίμων), και ευαγγελίστηκαν την προσπάθεια να ζεις με διαφορετικό τρόπο, εν αναμονή κάποιας ευρύτερης κοινωνικής αλλαγής.
Κατά το 1980 όμως, η ισχύς του κεφαλαίου σάρωσε την αριστερή δημοτική αρχή καθώς και την καθημερινή αυτοδιαχειριζόμενη εφημερίδα που είχαν δημιουργήσει οι απεργοί μερικά χρόνια νωρίτερα. Μια ισχυρή διάθεση μεταρρύθμισης εξακολουθούσε να υπάρχει στην πόλη, στην πραγματικότητα όμως είχε αφομοιωθεί από τους περιορισμούς της οικονομικής αντικουλτούρας και την έλευση του Ρηγκανισμού.
Ποικίλες ανάλογες προσπάθειες, που αναβίωσαν κατά τη μαζική «Εξέγερση του Ουισκόνσιν», κίνημα του 2011, είναι πολύτιμες και παραμένουν σημαντικές. Μπορούν όμως στην πραγματικότητα να αντιμετωπίσουν το κεφάλαιο; Μάλλον όχι.
Η Λούξεμπουργκ έχει αναδειχθεί σε διεθνές σύμβολο της αντικαπιταλιστικής Αριστεράς, ενώ η επιρροή της έχει εξαπλωθεί σε παγκόσμιο επίπεδο, ακόμα και σε έθνη που βρίσκονταν υπό αυτοκρατορική εξουσία, ιδίως δε την Κεϋλάνη (πριν γίνει Σρι Λάνκα). Με ποιον τρόπο μια Ευρωπαία θεωρητικός άρχισε να αναγνωρίζεται ως σημαντική παγκόσμια φιγούρα του μαρξιστικού κανόνα;
Κατ’ αρχάς, η Κεϋλάνη ήταν μια κάπως απρόσμενη επιτυχία. Οι τροτσκιστές έπαιξαν σημαντικό ρόλο στον αγώνα για εθνική απελευθέρωση, κάτι ασυνήθιστο εάν όχι και εντελώς άγνωστο στον Τρίτο Κόσμο, για τις γενιές πριν την ανεξαρτησία.
Στις υπόλοιπες περιπτώσεις, η επίδραση της Ρόζα έγινε αναμφισβήτητα μεγαλύτερη μετά την επίτευξη της εθνικής ανεξαρτησίας και αφού έγιναν εμφανείς σε όλη την υδρόγειο οι περιορισμοί των παλαιού τύπου σοσιαλιστικών και κομμουνιστικών σχεδίων. Στον επίλογο του Red Rosa επισημαίνω ότι οι πολιτικές «μαζικές απεργίες» στη Νότια Αφρική τη δεκαετία του 1980 οδήγησαν κάποιους από την Αριστερά να διαβάσουν προσεκτικά τη σχετική δουλειά της, αλλά η επιρροή του Κομμουνιστικού Κόμματος Νοτίου Αφρικής ήταν τέτοια που μόνο μετά την κατανομή της εξουσίας και την πτώση του Ανατολικού Μπλοκ ο επί πολλά χρόνια κομμουνιστής ηγέτης Joe Slovo άρχισε να μιλά για τη σημασία της συμβολής της Ρόζα. Τα όρια του κόμματος και το παλαιού τύπου κομμουνιστικό όραμα των «σταδίων» είχαν πλέον γίνει σαφή.
Είναι προβληματικό να αναφερθούμε μέσα σε λίγες γραμμές στα κινήματα από όλο τον κόσμο, αλλά, από την εμπειρία μου, οι φοιτητές κατά τις δεκαετίες 1960-80, περισσότερο από τους εργαζομένους σε οργανισμούς ή τα μέλη συγκεκριμένων αριστερών κομμάτων, έφεραν τη Ρόζα σε ένα πλαίσιο ευρύτερης κατανόησης της ιστορίας του σοσιαλισμού και της συνεχούς σημασίας της. Κινήματα όπως το “Occupy” και άλλα συναφή φαίνεται να έχουν φέρει το έργο της πιο κοντά στην προσοχή του κοινού για ακόμα μια φορά. Το ενδιαφέρον εξακολουθεί να αυξάνεται, με τα κινήματα κατά της λιτότητας να βρίσκονται στην πρώτη θέση.
Πώς έφτασε η κληρονομιά τής Λούξεμπουργκ στο σημείο να την διεκδικούν τόσοι άνθρωποι και ομάδες της Αριστεράς, από σοσιαλδημοκράτες μέχρι κομμουνιστές και αναρχικούς;
Όπως σημειώνεται στον επίλογο του Red Rosa, η κληρονομιά της ήταν αντικείμενο διαμάχης στη Γερμανία κατά τη δεκαετία του 1920, για να απορριφθεί εν τέλει από τον Στάλιν το 1931. Στη συνέχεια, διεκδικήθηκε κατεξοχήν από τον τροτσκισμό, οι ηγέτες του οποίου αντιμετώπιζαν άλλες, παράλληλες διεκδικήσεις (κυρίως από τους αριστερούς σοσιαλιστές και τους αναρχικούς) με αγανακτισμένη κτητικότητα. Ωστόσο πρέπει να δοθούν εύσημα στους τροτσκιστές γιατί διατήρησαν σε κυκλοφορία τις παμφλέτες της.
Παραδόξως, στη δεκαετία του 1960, ένας κύκλος σοσιαλδημοκρατών υπέρ του Ψυχρού Πολέμου υποστήριξαν πως το Μαρξισμός εναντίον Λενινισμού ήταν τοτεμικό αντικομμουνιστικό κείμενο και πέραν αυτού ενίσχυε, εμμέσως, τη θέση τους υπέρ του πολέμου στο Βιετνάμ. Αυτός ο κυνικός ελιγμός αντικαθρέφτιζε τους ισχυρισμούς της Ανατολικής Γερμανίας για τη Ρόζα, που εκφράστηκαν με συλλήψεις διαδηλωτών κατά τη διάρκεια των ετήσιων εκδηλώσεων μνήμης τον Ιανουάριο (για τις δολοφονίες της Ρόζας και του Καρλ Λίμπκνεχτ) εφόσον κρατούσαν με εγκεκριμένα πλακάτ.
Βαθύτερης ερμηνείας, μια και είναι περίπλοκη, χρήζει η μακροχρόνια αντιμετώπιση της Ρόζας ως αγίας από τη νεολαία του SPD. Ασφαλώς όμως το Die Linke και το Rosa Luxemburg Stiftung είναι σήμερα οι φορείς που μπορούν αρμοδίως να την διεκδικήσουν (χωρίς αυτό να σημαίνει ότι θέλουν να μονοπωλήσουν τη μνήμη της ή τη σημασία της για δικό τους όφελος).
Πώς νομίζετε ότι θα αντιμετώπιζε εκείνη την τρέχουσα κατάσταση της αμερικανικής Αριστεράς και τα καθήκοντα των σοσιαλιστών και των οργανώσεών τους;
Στον έναν σχεδόν αιώνα που έχει μεσολαβήσει από τον θάνατο της Ρόζα έχουν αλλάξει πάρα πολλά, το αίσθημα σιγουριάς για τον επερχόμενο σοσιαλισμό έχει αμβλυνθεί κατά πολύ εξαιτίας της οικολογικής κρίσης, κι έτσι μάλλον δεν μας κάνει καλό να σκεφτόμαστε ότι, για παράδειγμα, θα θεωρούσε τον Bernie Sanders ή ακόμα και τον Jeremy Corbyn ως τις χειρότερες δυνατές εναλλακτικές λύσεις, τις κινήσεις τους πολύ άτολμες και δεκτικές όσον αφορά στον καπιταλισμό. Από την άλλη πλευρά, η Ρόζα πίστευε σε μαζικές οργανώσεις κι αναμφίβολα δεν αντιμετώπιζε με καμία συμπάθεια διασπαστικές σεχταριστικές χειρονομίες.
Ο σοσιαλφεμινισμός; Τα ιδανικά του θα την έλκυαν, η οποιαδήποτε ιδέα για ξεχωριστό κίνημα μάλλον όχι. Και ούτω καθεξής. Η πίστη της στην εργατική τάξη της Δύσης θα μπορούσε να έχει κλονιστεί, καθώς οι ελπίδες της για τους λαούς των πρώην αποικιών θα ενισχύονταν. Όσο για τις αναλογίες μεταξύ των ιδεών της Ρόζας και του οράματος των Βιομηχανικών Εργατών του Κόσμου - είναι θέμα που θα θίξουμε ίσως άλλη φορά.
