Live τώρα    
23°C Αθήνα
ΑΘΗΝΑ
Αίθριος καιρός
23 °C
21.1°C24.7°C
2 BF 40%
ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ
Αίθριος καιρός
22 °C
18.6°C23.8°C
3 BF 41%
ΠΑΤΡΑ
Αίθριος καιρός
18 °C
18.2°C23.2°C
2 BF 68%
ΗΡΑΚΛΕΙΟ
Ελαφρές νεφώσεις
21 °C
20.8°C21.6°C
2 BF 62%
ΛΑΡΙΣΑ
Ελαφρές νεφώσεις
20 °C
19.9°C22.4°C
2 BF 52%
Louis Marin (1931-1992)
  • Μείωση μεγέθους γραμματοσειράς
  • Αύξηση μεγέθους γραμματοσειράς
Εκτύπωση

Louis Marin (1931-1992)

Ο 17ος αιώνας υπήρξε, από πολλές απόψεις, η περίοδος που καθόρισε την πορεία της ευρωπαϊκής ιστορίας προς τη νεωτερικότητα· είναι ο αιώνας της απόλυτης μοναρχίας, της οργάνωσης του κράτους, αλλά και των μεγάλων θεαμάτων, της ζωγραφικής και του θεάτρου. Αυτή την εποχή, κατά την οποία επικρατεί εξ ολοκλήρου η εικόνα, επέλεξε να μελετήσει ο σπουδαίος Γάλλος σημειολόγος, φιλόσοφος και ιστορικός τέχνης Λουί Μαρέν. Γεννημένος το 1931 στην Γκρενόμπλ, ο Μαρέν φοίτησε στην περίφημη Εκόλ Νορμάλ, όπου και συνδέθηκε με επιφανείς συγχρόνους του, όπως ο Ζακ Ντερριντά, ο Μισέλ ντε Σερτώ και ο Μισέλ Φουκώ. Το έργο του Μαρέν, πλούσιο σε έκταση, καταπιάνεται με ένα πλήθος θεμάτων· από την ανάλυση των σημειωτικών συστημάτων, έχοντας πάντα ως καθοδηγητικό μίτο τη Λογική της σχολής τού Πορ Ρουαγιάλ και τη φιλοσοφική σκέψη του Πασκάλ, στην ιστορία της τέχνης.

Παρά τα φαινόμενα, η ανάλυση της αναπαράστασης αποτελεί για τον Γάλλο συγγραφέα εξόχως πολιτικό ζήτημα. Στόχος της έρευνάς του είναι να αναδείξει τη σχέση που συνδέει την επιθυμία για την απόλυτη εξουσία, έτσι όπως αυτή εκφράζεται στο πρόσωπο του Λουδοβίκου του 14ου, με τις διάφορες αναπαραστάσεις της, στην τέχνη, την αρχιτεκτονική και την ιστορική αφήγηση. Γι’ αυτό τον σκοπό, ο Μαρέν ξεκινάει με την ανάλυση της Λογικής τού Πορ Ρουαγιάλ και των Σκέψεων του Πασκάλ, η οποία δημοσιεύεται το 1975, με τίτλο Η κριτική του λόγου [La critique du discours, Minuit]. Η σχολή του Πορ Ρουαγιάλ δίνει κεντρικό ρόλο στην έννοια της αναπαράστασης, μέσα από ενδελεχή ανάλυση του σημείου. Σύμφωνα με τον Μαρέν, «στον 17ο αιώνα, κάθε σημείο είναι αναπαράσταση και κάθε αναπαράσταση αποτελεί σημείο». Συνεπώς, η ταύτιση του σημείου με την αναπαράσταση αλλάζει την τάξη των λόγων, τόσο στο πεδίο της εξηγητικής, που αφορά στην ερμηνεία του θεϊκού λόγου που απευθύνεται στον άνθρωπο (ακολουθώντας το μοντέλο της Θείας Ευχαριστίας), όσο και στο πεδίο της ρητορικής, δηλαδή του λόγου που απευθύνεται από άνθρωπο σε άνθρωπο.

Αυτή η αλληλεξάρτηση των λόγων και της λειτουργίας του σημείου θα οδηγήσει τον Μαρέν στο κλασικό, πλέον, βιβλίο του, Το πορτραίτο του βασιλιά [Le portrait du roi, Minuit, 1981]. Με οδηγό τη σκέψη του Πασκάλ, ο Γάλλος φιλόσοφος αποδεικνύει πως το μοντέλο της Θείας Ευχαριστίας (‘Τούτο εστί το σώμα μου’) μετασχηματίζεται στην ενσάρκωση του κράτους από ένα μόνο πρόσωπο (‘Το κράτος είμαι εγώ’). Με ποιον τρόπο η εξουσία του μονάρχη νομιμοποιείται μέσα από τη συμβολική της αναπαράσταση και μετατρέπεται σε θεολογικο-πολιτική εξουσία; Πώς η αναπαράσταση εκπληρώνει την επιθυμία για την απόλυτη εξουσία; Αυτά είναι κάποια από τα ερωτήματα στα οποία καλείται να δώσει απάντηση ο συγγραφέας. Με τα λόγια του Μαρέν: «Τί σημαίνει ανα-παριστώ, αν όχι παριστώ εκ νέου (χρονικά) ή στη θέση κάποιου… (χωρικά). Το πρόθεμα ‘ανα-’ εισάγει στον όρο την αξία τής υποκατάστασης. Κάτι που ήταν παρόν και δεν είναι πλέον, αναπαριστάται». Συνεπώς, η δυνατότητα που προσφέρει η αναπαράσταση είναι να φέρνει στο προσκήνιο αυτό που είναι απόν· να αντικαθιστά την απουσία και τον θάνατο με την παρουσία. Όμως, αυτή η δυνατότητα έχει και μια δεύτερη επίπτωση· δημιουργεί ένα υποκείμενο της αναπαράστασης. Το πορτραίτο του βασιλιά, το πορτραίτο που ο ίδιος ο βασιλιάς βλέπει, του προσφέρει την εικόνα του απόλυτου μονάρχη, αυτού που διατηρεί μέσα από αυτό την απόλυτη εξουσία, ακόμα και κατά την απουσία του. Η εικόνα τού πορτραίτου αποτελεί το φαντασιακό υποκατάστατο της σχέσης του μονάρχη με την ιδέα της απόλυτης εξουσίας. Όπως, πολύ εύστοχα, παρατηρεί ο Μαρέν· «Ο βασιλιάς δεν είναι πραγματικά βασιλιάς, δηλαδή μονάρχης, παρά μόνο μέσα στις εικόνες. Αυτές αποτελούν την πραγματική του παρουσία…».

Το θεωρητικό μοντέλο που κατασκευάζει ο Μαρέν τού επιτρέπει να εντάξει στην ίδια προβληματική τον λόγο, την αναπαράσταση και την εξουσία. Οι έννοιες που επεξεργάζεται, για να ενώσει την αισθητική με την πολιτική, εισάγουν έναν νέο τρόπο σκέψης, ο οποίος εγγράφεται, πλέον, στη φιλοσοφία. Η σκέψη του επεκτείνεται και σε άλλα πεδία, όπως ο αυτοβιογραφικός λόγος, με τον Σταντάλ και τον Ρουσσώ, στα βιβλία, Η αφορισμένη φωνή [La voix excommuniée, Galilée, 1981] και Η γραφή του εαυτού [L’ écriture du soi, PUF, 1999]. Ο Μαρέν είναι από τους πρώτους ερευνητές που κατάλαβαν τη σημασία που έχει το ζήτημα του πορτραίτου, τόσο στη λογοτεχνία, μέσα από την αυτοβιογραφία, όσο και στη ζωγραφική. Το πορτραίτο του βασιλιά δεν είναι μόνο η εικαστική του αναπαράσταση αλλά και η αφηγηματική και ιστορική του αναπαράσταση. Υπάρχει μια διάσταση στον αφηγηματικό λόγο, η οποία εγγράφει τον βασιλιά στη συμβολική τάξη του δικαίου. Το όνομα του μονάρχη είναι συνώνυμο με την καθολικότητα του κράτους και του νόμου. Συνεπώς, το σώμα του βασιλιά είναι παρόν με τρεις τρόπους· παρόν ως μυστηριακό σώμα, πραγματικά παρόν μέσα από τη ζωγραφική, ως ιστορικό σώμα, μέσα από τα γραπτά, όπου η απουσία του είναι παρούσα ως «εικόνα», παρόν ως πολιτικό σώμα, μέσα από τη συμβολική τάξη του νόμου.

Ωστόσο, μετά τη μελέτη του για το πορτραίτο, ο Μαρέν επικεντρώνεται, στο βιβλίο του Η αδιαφάνεια της ζωγραφικής [Lopacité de la peinture, Usher, 1989], στην έρευνα των μηχανισμών χάρη στους οποίους η αναπαράσταση θεμελιώνει τη δύναμή της. Εκεί, η προσοχή στρέφεται στα στοιχεία εκείνα που είναι ικανά να μεταφέρουν την αναστοχαστική λειτουργία της αναπαράστασης· σ’ έναν πίνακα, σ’ ένα ντεκόρ ή στην αρχιτεκτονική. Ο τρόπος με τον οποίο αναπαριστάται η πραγματικότητα ρίχνει φως στον τρόπο με τον οποίο σχετίζονται τα άτομα με την κοινωνία. Οι πρακτικές και τα σημεία που έχουν ως στόχο να αναδείξουν την κοινωνική θέση του φορέα τους, καθιστούν ορατή, την ίδια στιγμή, την ενσάρκωση της κοινωνικής εξουσίας του.

Με τον τρόπο του, το έργο του Μαρέν αναδεικνύει τη διαδικασία με την οποία οι συγκρούσεις που στηρίζονται στην καθαρή βία, μετασχηματίζονται σε συμβολικές συγκρούσεις, δηλαδή σε συγκρούσεις των οποίων το διακύβευμα δεν είναι πλέον η επικράτηση των όπλων αλλά η επικράτηση των συμβόλων. Η διαδικασία εξάλειψης της βίας που παρακινείται από το κράτος καθιστά δυνατή την πολιτική κυριαρχία, η οποία βασίζεται στην αναπαραστατική δύναμη των συμβολικών μορφών.Συνεπώς, η πολιτική εξουσία δυναμώνει ή εκμηδενίζεται μέσα από την πίστωση που της παρέχουν αυτές οι αναπαραστάσεις. Απ’ αυτήν τη διαπίστωση, ο Μαρέν δίνει το περίγραμμα μιας διπλής ιστορίας· των τρόπων με τους οποίους επικρατεί η πίστη στην κρατική εξουσία και των μορφών που λαμβάνει αυτή η πίστη. Με τα λόγια του Πασκάλ, που αναπαράγει ο Μαρέν: «το έθιμο να βλέπουμε τους βασιλιάδες να συνοδεύονται από φρουρές, τύμπανα και αξιωματικούς, και όλα όσα κάνουν τη μηχανή να στρέφεται προς τον φόβο και τον σεβασμό, κάνει το πρόσωπό τους, όταν είναι μόνοι και χωρίς συνοδεία κάποιες στιγμές, να αποπνέει φόβο και σεβασμό στους υπηκόους τους· επειδή, σε καμία στιγμή δεν διαχωρίζουμε, στη σκέψη, τα πρόσωπα από τα κοστούμια με τα οποία τους βλέπουμε συνήθως. Και ο κόσμος, που δεν καταλαβαίνει ότι αυτό οφείλεται στο έθιμο, πιστεύει πως προέρχεται από μια φυσική δύναμη»1.

Παρά τη γονιμότητα των αναλύσεών του, δυστυχώς, στην Ελλάδα, το έργο τού Μαρέν παραμένει άγνωστο. Με εξαίρεση τη μετάφραση του δοκιμίου του «Η διήγηση είναι μια παγίδα», από την Έλενα Θεοδωροπούλου, στον τόμο Τα όρια της διήγησης, Genette, Marin, Mathieu-Colas, από τις εκδόσεις Καρδαμίτσα (1987), τίποτε άλλο, απ’ όσο γνωρίζω, δεν έχει μεταφραστεί στα ελληνικά. Επιλέξαμε να παρουσιάσουμε δύο κείμενα του Μαρέν, τα οποία φανερώνουν τόσο τη μεθοδολογία όσο και το εύρος της σκέψης του. Το κείμενο που αφορά την ανάγνωση του πίνακα θα παρουσιαστεί σε τρία μέρη· το παρόν αναφέρεται στον Νικολά Πουσέν, ενώ τα δύο επόμενα θα αφορούν, κατά σειρά, στη ζωγραφική με θέμα τη «νεκρή φύση» και στην ανάλυση της τεχνικής του Μοντριάν και του Κλέε.

1 Πασκάλ, Σκέψεις, 62-308. Αναφέρεται στο Πορτραίτο του βασιλιά, σελ. 21.

ΣΧΕΤΙΚΑ ΑΡΘΡΑ

ΓΝΩΜΕΣ

ΠΕΡΙΣΣΟΤΕΡΑ

EDITORIAL

ΑΝΑΛΥΣΗ

SOCIAL