Των Μάικ Πηλ και Τζιμ Μπράνστεν
Η Λένι εγκατέλειψε την πατρίδα της στη Βενεζουέλα πριν μια δεκαετία εν μέσω των προβλημάτων που άρχισαν να εμφανίζονται στο τελευταίο διάστημα της προεδρίας του Ούγκο Τσάβες. Ο πατέρας της πέθανε στα χέρια μιας εγκληματικής συμμορίας λίγο προτού ξεσπάσει η οικονομική και πολιτική κρίση. Ταξίδεψε στη Βαρκελώνη με τουριστική βίζα για να επισκεφτεί μια φίλη και δεν επέστρεψε ποτέ.
Η 40χρονη σήμερα Λένι ζει έκτοτε με "παράτυπο" -όπως το αποκαλούν οι ειδικοί στα θέματα μετανάστευσης- καθεστώς καθώς δεν διαθέτει άδεια παραμονής. Παρ' ότι εργαζόταν ως υπεύθυνη ανθρώπινου δυναμικού στην πατρίδα της, στην Καταλωνία εργάστηκε κυρίως ως καμαριέρα κερδίζοντας περίπου 700 ευρώ τον μήνα.
Δεν είναι η μοναδική. Η Λένι αποτελεί μέρος ενός σκιώδους πληθυσμού στην Ευρώπη, ο οποίος προηγήθηκε της άφιξης αρκετών εκατομμυρίων στην ήπειρο τα τελευταία χρόνια εν μέσω πολέμου και χάους στις περιοχές της Μέσης Ανατολής και της Αφρικής. Η εισροή αυτή, που αναμόχλευσε τον ευρωσκεπτικιστικό τοπικισμό, αν μη τι άλλο περιέπλεξε την τύχη της Λένι και άλλων παράτυπων μεταναστών.
Η Λένι χρησιμοποιεί σήμερα μια νέα υπηρεσία του Δήμου Βαρκελώνης που έχει ως στόχο της να βοηθήσει στη νομιμοποίηση και την ενσωμάτωση παράτυπων μεταναστών. Μένει άναυδη από την αντιμεταναστευτική ρητορική των πολιτικών, που δηλώνουν ότι άνθρωποι όπως αυτή προτιμούν να μην καλύπτονται από τον νόμο, στερούμενοι έτσι πολλών υπηρεσιών και επίσημης προστασίας.
"Πιστεύω ότι υπάρχει ένα ελάχιστο που δικαιούται κάθε άνθρωπος" δηλώνει. "Προτείνω στους ηγέτες αυτών των κομμάτων να προσπαθήσουν να ζήσουν για κάποιο διάστημα ως παράτυποι μετανάστες σε κάποια άλλη χώρα".
Η τύχη της Λένι και άλλων παράτυπων είναι πιθανό να λάβει ακόμη πιο κεντρική θέση στην εντεινόμενη ευρωπαϊκή συζήτηση για τη μετανάστευση. Είναι μια ανομοιογενής ομάδα: πολλοί έφτασαν νόμιμα, όπως η Λένι, για διακοπές, δουλειά ή με οικογενειακή βίζα που από τότε έληξε. Άλλοι ήλθαν παράνομα, χωρίς να διαθέτουν ποτέ νόμιμο δικαίωμα παραμονής.
To πιο πολυσυζητημένο και συχνά δαιμονοποιημένο σώμα αποτελούν οι αιτούντες άσυλο που έχουν δει το αίτημά τους να απορρίπτεται. Ο αριθμός τους διογκώνεται καθώς οι υποθέσεις των μεταναστών που έφτασαν στην Ε.Ε. το 2015 και το 2016 μπαίνουν σταδιακά στο σύστημα. Σχεδόν οι μισές αιτήσεις απορρίφθηκαν πρωτοβάθμια μεταξύ 2015 και 2017, ωστόσο πολλοί από αυτούς που τις υπέβαλαν δεν μπορούν να επιστρέψουν εύκολα στις χώρες τους.
Το ζήτημα του τι πρέπει να γίνει με τους μετανάστες οι αιτήσεις των οποίων έχουν απορριφθεί καθώς και του υπόλοιπου σκιώδους πληθυσμού της Ευρώπης είναι κάτι που πολλές κυβερνήσεις αποφεύγουν. Εξάρσεις εχθρικής ρητορικής και ανεδαφικών στόχων -όπως η φετινή υπόσχεση της ιταλικής κυβέρνησης να απελάσει μισό εκατομμύριο παράτυπους μετανάστες- συγκαλύπτουν μια δομική αδυναμία να αντιμετωπιστούν οι πρακτικές αυτές.
Το τελευταίο πράγμα που θέλουν να παραδεχτούν είναι ότι υπάρχει ένας πληθυσμός ανθρώπων που όχι μόνο δεν διαθέτει τα απαραίτητα έγγραφα αλλά είναι επίσης αδύνατον να μετρηθεί και να καταγραφεί. Η διαχείριση της μετανάστευσης έχει φτάσει στο σημείο να κυριαρχεί στις εθνικές εκλογές και την ατζέντα της Ε.Ε.
Θα συζητηθεί και πάλι στη συνάντηση που θα έχουν οι Ευρωπαίοι ηγέτες στις Βρυξέλλες στις 18 Οκτωβρίου, παρά το γεγονός ότι λιγότεροι από 100.000 άνθρωποι έφτασαν φέτος στην Ε.Ε. μέσω της Μεσογείου σε σχέση με το περισσότερο από ένα εκατομμύριο το 2015. Η πτώση αυτή οφείλεται εν μέρει στη συμφωνία με την Τουρκία, που θα λάβει αρχικά 6 δισεκατομμύρια ευρώ από την Ε.Ε. για να δεχτεί ανθρώπους που ταξιδεύουν στα ελληνικά νησιά μέσω της επικράτειάς της.
Πολλές κυβερνήσεις προσπάθησαν να αρνηθούν την παροχή υπηρεσιών στους παράτυπους μετανάστες απελαύνοντάς τους - πολιτικές που έχουν το δικό τους ανθρωπιστικό κόστος. Ωστόσο όλο και περισσότερες δημοτικές αρχές σε πόλεις όπως η Βαρκελώνη και οι Βρυξέλλες καταλήγουν στο συμπέρασμα ότι ο συνδυασμός εχθρικών στάσεων και γραφειοκρατικής αμέλειας είναι ολέθριος.
Οι πόλεις αυτές βρίσκονται σήμερα στην εμπροσθοφυλακή των προσπαθειών για την αντιμετώπιση του προβλήματος. Οι δημοτικές αρχές έχουν κατορθώσει, με διαφορετικούς βαθμούς επιτυχίας, να ενσωματώσουν τους παράτυπους μετανάστες προσφέροντάς τους υπηρεσίες όπως η ιατροφαρμακευτική περίθαλψη, τα μαθήματα γλωσσών ή η παροχή νομικών συμβουλών.
Η προσπάθεια στηρίζεται στον ανθρωπισμό αλλά δεν στερείται πραγματισμού. Όλα αυτά θα μπορούσαν να βοηθήσουν στην πρόληψη απειλών για τη δημόσια υγεία, το έγκλημα, πρακτικές εκμετάλλευσης στην εργασία, και να αποτρέψουν το είδος της γκετοποίησης που μπορεί να διαλύσει ολόκληρες κοινότητες.
"Αν δώσουμε στους ανθρώπους τρόπους να βρουν τον δρόμο τους στην πόλη μας... έπειτα πιθανόν να επιδιώξουν τη νομιμοποίηση τους" δηλώνει ο Ραμόν Σαναουάγια, υπεύθυνος μετανάστευσης στο δημοτικό συμβούλιο της Βαρκελώνης. "Είναι καλύτερα για όλους" προσθέτει.
Το μέγεθος του σκιώδους πληθυσμού της Ευρώπης παραμένει άγνωστο. Οι ειδικοί υποστηρίζουν πάντως ότι είναι μεγάλο και ότι εξακολουθεί να διογκώνεται. Η πιο συστηματική προσπάθεια μέτρησης έγινε μέσω ενός προγράμματος που πραγματοποιήθηκε με ευρωπαϊκά κονδύλια. Το πρόγραμμα με την ονομασία Clandestino εκτίμησε ότι ο αριθμός παράτυπων μεταναστών κυμαινόταν μεταξύ 1,9 εκατομμυρίων και 3,8 εκατομμυρίων το 2008 -εκτίμηση που όχι μόνο έχει τεράστιο περιθώριο λάθους αλλά και απομένει να επικαιροποιηθεί μετά την έκρηξη των εισροών έπειτα από το 2015.
Μια περισσότερο πρόσφατη, αν και εξίσου ανακριβής, μέτρηση προέρχεται από τη σύγκριση του αριθμού των ατόμων που διατάσσονται κάθε χρόνο να εγκαταλείψουν την Ε.Ε. και του αριθμού όσων πραγματικά το κάνουν. Μεταξύ του 2008 και του 2017, περισσότεροι από πέντε εκατομμύρια μη Ευρωπαίοι πολίτες διατάχθηκαν να αποχωρήσουν από την Ένωση. Περίπου δύο εκατομμύρια επέστρεψαν στις πατρίδες τους, σύμφωνα με τα επίσημα έγγραφα.
Παρ' ότι οι δύο αριθμοί δεν είναι ακριβώς συγκρίσιμοι -οι άνθρωποι δεν φεύγουν αναγκαστικά τον ίδιο χρόνο που διατάσσονται να το κάνουν-, τα στοιχεία δείχνουν ότι αρκετά εκατομμύρια άνθρωποι ενδέχεται να εντάχθηκαν στον σκιώδη πληθυσμό της Ευρώπης κατά την περασμένη δεκαετία. Και ο αριθμός τους αναμένεται να αυξηθεί ακόμη περισσότερο καθώς αρχίζει να κρίνεται η τύχη των αιτήσεων ασύλου που υποβλήθηκαν μετά το 2015.
Όλα αυτά εξηγούν γιατί η Ε.Ε. είναι αποφασισμένη να βελτιώσει το ποσοστό επαναπροωθήσεων των παράτυπων μεταναστών στις χώρες τους, ποσοστό που υποχώρησε από το 46% το 2016 στο 37% πέρσι.
Παρ' ότι τα εμπόδια στις επαναπροωθήσεις είναι ορισμένες φορές νόμιμα -επειδή αρκετές χώρες προέλευσης θεωρούνται μη ασφαλείς-, τις περισσότερες φορές είναι πρακτικά. Οι χώρες προέλευσης αρνούνται συχνά να τους δεχτούν καθώς οι μετανάστες δεν έχουν έγγραφα ή διαθέτουν κάποια αμφίβολης γνησιότητας. Οι μετανάστες δεν μπορούν έτσι ούτε να μείνουν στην Ε.Ε. ούτε να επιστρέψουν στις πατρίδες τους. Δεν έχουν πού να πάνε.
"Ο αριθμός των ανθρώπων που παραμένουν μετέωροι θα συνεχίσει να αυξάνεται. Είναι μια πραγματικά προβληματική κατάσταση" υπογραμμίζει ο Χαν Μπέιρενς, υποδιευθυντής του Ευρωπαϊκού Ινστιτούτου Μεταναστευτικής Πολιτικής. "Ενώ η ρητορική σε εθνικό επίπεδο θα είναι "οι άνθρωποι αυτοί πρέπει να φύγουν", σε επίπεδο τοπικής κοινότητας οι άνθρωποι αυτοί θα πρέπει να επιβιώσουν" τονίζει.
Όταν ο Σερζ Μπαγκαμπούλα ταξίδεψε στις Βρυξέλλες με φοιτητική βίζα το 2009, δεν φανταζόταν ποτέ ότι 10 χρόνια αργότερα θα ζούσε στη χώρα παράνομα. Ο 56χρονος ήλθε στο Βέλγιο από την πατρίδα του, το Κονγκό-Μπραζαβίλ, για μεταπτυχιακές σπουδές στο Πανεπιστήμιο των Βρυξελλών.
Όταν όμως ολοκλήρωσε τις σπουδές του, η επιδείνωση της πολιτικής κατάστασης και οι μικρές προοπτικές για εργασία στη χώρα του τον έπεισαν να μείνει. Σήμερα ανήκει στο οργανωμένο κίνημα των μη καταγεγραμμένων εργαζόμενων στο Βέλγιο - γνωστών ως sans papiers. Οι εργαζόμενοι αυτοί ζητούν περισσότερα δικαιώματα και μεγαλύτερη αναγνώριση της συμβολής τους στην τοπική οικονομία. "Δεν μπορούν απλώς να μας αγνοήσουν" δηλώνει. "Εχουμε ανάγκη τη νομιμοποίηση".
Η βελγική κυβέρνηση δεν δίνει στη δημοσιότητα εκτιμήσεις για τον αριθμό των μη καταγεγραμμένων μεταναστών στη χώρα. Όμως οι μη κυβερνητικές οργανώσεις κάνουν λόγο για εκατοντάδες χιλιάδες. Οι Βρυξέλλες αποτελούν κομβικό σημείο. Το κύρος της ως κοσμοπολίτικης πόλης -ένα από τα 19 διαμερίσματά της διαθέτει κατοίκους από περισσότερες από 100 χώρες- τη μετατρέπει σε φυσικό προορισμό για νέους ανθρώπους που ζητούν ευκαιρίες.
Την Fairwork Belgium, μια οργάνωση που δραστηριοποιείται για την προστασία των sans papiers από την εκμετάλλευση στους εργασιακούς χώρους, προσεγγίζουν κάθε χρόνο εκατοντάδες μη καταγεγραμμένοι εργαζόμενοι, πολλοί από τους οποίους προέρχονται από τη Βραζιλία ή το Μαρόκο.
Ο συντονιστής της οργάνωσης Γιαν Νοκέρ δηλώνει ότι έχει αντιμετωπίσει υποθέσεις ακόμη και οικοδόμων που εργάστηκαν στην κατασκευή των γραφείων της Ε.Ε. "Εργαζόμενοι χωρίς χαρτιά συμμετείχαν στην κατασκευή του νέου κτηρίου του Ευρωπαϊκού Συμβουλίου και του κτηρίου που στεγάζει το Ευρωκοινοβούλιο όπως επίσης και στον καθαρισμό του δικαστικού μεγάρου" επισημαίνει.
Η βελγική πολιτική απέναντι στους παράτυπους μετανάστες και τους μη καταγεγραμμένους εργαζόμενους έχει σκληρύνει κάτω από τη σημερινή κυβέρνηση, που περιλαμβάνει το ακραίο φλαμανδικό εθνικιστικό NVA. Το κόμμα αυτό έχει θέσει ως προτεραιότητα την απέλαση των "ενδιάμεσων μεταναστών" -όρος που χρησιμοποιείται για τους ανθρώπους που ταξίδεψαν στην Ευρώπη από τη Βόρειο Αφρική και τη Μεσόγειο και οι οποίοι επιζητούν να εγκαταλείψουν το Βέλγιο για άλλες χώρες, κυρίως τη Βρετανία. Εκατοντάδες από αυτούς ζουν σήμερα σε αυτοσχέδιους καταυλισμούς γύρω από τις Βρυξέλλες.
"Έχουμε πολλούς μετανάστες, οι αιτήσεις ασύλου των οποίων έχουν απορριφθεί, που προσπαθούν να πάνε στη Βρετανία" σημειώνει ο Βέλγος υπουργός Μετανάστευσης Τεό Φρακέν. "Είναι κάτι που το βλέπουμε στους δρόμους και τις λεωφόρους" προσθέτει.
Οι αναγκαστικές επαναπροωθήσεις παράτυπων μεταναστών στο Βέλγιο αυξήθηκαν από 8.758 σε 11.070 το 2017. Οικοδομικά εργοτάξια και νυχτερινά καταστήματα -μαγαζιά ανοιχτού ωραρίου- γίνονται συχνά στόχος της επιθεώρησης εργασίας.
Το NVA έχει προτείνει στο κοινοβούλιο να μην επαναληφθεί η γενική αμνηστία των sans papiers την περίοδο 1999-2002. Η βελγική νομοθεσία εγγυάται στους παράτυπους μετανάστες επείγουσα ιατρική περίθαλψη, ενώ το ευρωπαϊκό δίκαιο διασφαλίζει ορισμένα εργασιακά δικαιώματα. Τα παιδιά των sans papiers μπορούν επίσης να εγγραφούν στα δημόσια σχολεία. Οι δημοτικές αρχές χρηματοδοτούν ενώσεις που βοηθούν τους μη καταγεγραμμένους εργαζόμενους να αποκτήσουν εφόδια ή να βρουν στέγη.
Ο κ. Μπαγκαμπούλα συνεργάζεται με τις δημοτικές αρχές με στόχο την απελευθέρωση αχρησιμοποίητων διαμερισμάτων προκειμένου αυτά να χρησιμοποιηθούν από sans papiers. Εργάζεται επίσης μαζί τους σε προγράμματα που αποσκοπούν στην αύξηση της ανεξαρτησίας των γυναικών μεταναστών. "Θέλουμε να δείξουμε ότι είμαστε οι άνθρωποι που συναντάς κάθε μέρα, αυτοί που βοήθησαν στο χτίσιμο της χώρας, τα παιδιά των οποίων πάνε στο σχολείο μαζί με τα δικά σου παιδιά", λέει.
Περιγράφει τη ζωή των παράτυπων του Βελγίου ως μια ζωή διαρκούς αβεβαιότητας: ανήμποροι να ανοίξουν τραπεζικούς λογαριασμούς ή να παρουσιάσουν επίσημα έγγραφα, βρίσκονται συχνά στη θέση να πρέπει να αλλάξουν τόπο διαμονής ανά μερικές εβδομάδες.
"Οι άνθρωποι μιλούν για μεταναστευτική κρίση, ενώ στην πραγματικότητα είναι κρίση υποδοχής" σημειώνει ο κ. Μπαγκαμπούλα αναφερόμενος στα κενά που ο ίδιος βλέπει στη διαχείριση της παράτυπης μετανάστευσης από τις βελγικές αρχές. "Οι μετανάστες τού σήμερα είναι οι sans papiers τού αύριο", καταλήγει.
Είναι μια δύσκολη μακροπρόθεσμη πραγματικότητα αυτή που αντιμετωπίζει η Ε.Ε. και τα κράτη - μέλη της. Ένας σημαντικός σκιώδης πληθυσμός βρίσκεται ήδη εκεί και όλα τα διαθέσιμα στοιχεία δείχνουν ότι είναι πληθυσμός που αυξάνεται.
Το καθεστώς της Λένι στη Βαρκελώνη έχει αλλάξει από τότε που έφτασε πριν από μια δεκαετία. Διαθέτει τώρα άδεια εργασίας και πληρώνει φόρους. Δικαιούται δωρεάν ιατροφαρμακευτική περίθαλψη και έχει κάνει μαθήματα καταλανικών χωρίς να χρειαστεί να πληρώσει δίδακτρα.
Υποστηρίζει πως αν οι κυβερνήσεις βλέπουν τους παράτυπους μετανάστες μόνο ως πολιτικό πρόβλημα, τότε θα κάνουν λάθη. Η σκληρή αντιμετώπιση ή απλώς η εγκατάλειψη δεν είναι μόνο άδικα, επισημαίνει, αλλά και επιζήμια τόσο για τις χώρες της Ε.Ε. όσο και για τις κοινότητες που στεγάζουν σήμερα αυτούς τους επισφαλείς πληθυσμούς. "Δεν είναι δίκαιο για ανθρώπους που θέλουν να προσφέρουν κάτι θετικό στην κοινωνία", τονίζει.
