Του Μπράιαν Χάρις
Στους διαδρόμους της εξουσίας στη Σεούλ, ανάμεσα στους διαμορφωτές της πολιτικής, τους οικονομολόγους και τους επιχειρηματίες που βρίσκονται στο τιμόνι της τέταρτης μεγαλύτερης οικονομίας της Ασίας, η συζήτηση κυριαρχείται από ένα ασυνήθιστο θέμα: την κρίση. Για έναν εξωτερικό παρατηρητή, κάτι τέτοιο φαντάζει μάλλον παράδοξο, δεδομένου ότι η νοτιοκορεατική οικονομία φαίνεται ιδιαίτερα ισχυρή. Οι προβλέψεις για την ανάπτυξη φέτος είναι μόλις λίγο κάτω από το 3%, ενώ οι εξαγωγές παραμένουν ανθηρές και η ανεργία είναι μικρότερη από το 4%. Αυτοί όμως οι δείκτες καλύπτουν μια ζοφερή πραγματικότητα για την οικονομία του πάλαι ποτέ ασιατικού τίγρη.
Στον ορίζοντα αχνοφαίνεται ένα πλέγμα παραγόντων για το οποίο οι οικονομολόγοι πιστεύουν ότι θα μπορούσε να επηρεάσει δραματικά την τροχιά ανάπτυξης της χώρας, εκτός κι αν η κυβέρνηση ξεκινήσει άμεσα σοβαρές διαρθρωτικές μεταρρυθμίσεις. Από την αυξανόμενη και πιθανόν υπαρξιακή απειλή των Κινέζων ανταγωνιστών έως τον ταχύτατα γηρασκόμενο πληθυσμό, η νοτιοκορεατική οικονομία θα πρέπει να κάνει γρήγορα τη μετάβαση σε ένα νέο μοντέλο ανάπτυξης, λένε οι ειδικοί, ή να ριψοκινδυνεύσει μια μακροπρόθεσμη επιβράδυνση της οικονομίας παρόμοια με αυτή της γειτονικής Ιαπωνίας.
"Βρισκόμαστε σε ένα κομβικό σημείο", λέει ο Γιουν Τζονγκ Γουόν, οικονομικός σύμβουλος του Προέδρου της Νότιας Κορέας Μουν Τζάε Ιν. "Εάν δεν αντιμετωπίσουμε τα οικονομικά προβλήματα του παρελθόντος και συνεχίσουμε στον ίδιο δρόμο, η αβεβαιότητα για την οικονομική μας τροχιά θα ενταθεί περαιτέρω".
Ο Πρόεδρος Μουν απέναντι στα μεγαθήρια
Το ζήτημα απασχολεί έντονα τον Πρόεδρο, ο οποίος κατήγαγε σαρωτική νίκη πέρυσι και ανέβηκε στην εξουσία αναλαμβάνοντας οικονομικές δεσμεύσεις για τη βελτίωση της ζωής των πολιτών και υποσχόμενος ότι θα κάνει τη Νότια Κορέα ένα πιο δίκαιο κράτος. Ωστόσο, έναν και πλέον χρόνο μετά την απαρχή της πενταετούς θητείας του, τα σχέδια του Μουν Τζάε Ιν για την οικονομία παραμένουν στα χαρτιά και καθώς τα ποσοστά δημοφιλίας του πέφτουν, ο 65χρονος Πρόεδρος αρχίζει να δείχνει σημάδια ανησυχίας. "Αν μη τι άλλο, πρέπει να είμαστε σε θέση να δώσουμε την ελπίδα στους πολίτες ότι η οικονομία μας θα ανακάμψει" είπε πρόσφατα.
Οι επικριτές του τονίζουν ότι είναι αναγκαία μια πιο θεμελιώδης προσέγγιση. "Χρειαζόμαστε συνολικές δομικές αλλαγές σε κάθε επίπεδο - στο κοινωνικό, το κυβερνητικό, το επιχειρηματικό επίπεδο" λέει ο Εόμ Τσι Σουνγκ, δεύτερος γραμματέας της Ομοσπονδίας των Κορεατικών Βιομηχανιών. "Χρειαζόμαστε ένα είδος πνευματικής επανάστασης".
Στην καρδιά του θέματος είναι η αντίληψη ότι το οικονομικό μοντέλο της Νότιας Κορέας δεν είναι πλέον ανταγωνιστικό. Επί δεκαετίες, η οικονομία βρισκόταν σε άνθηση - και οι πολίτες ευημερούσαν - χάρη σε μια χούφτα βιομηχανικών ομίλων που κατάφεραν να προσαρμοστούν και να ακολουθήσουν τη διαδικασία παραγωγής δυτικών και ιαπωνικών εταιρειών, συνήθως σε πιο ανταγωνιστικές τιμές. Έχοντας τη στήριξη της κυβέρνησης, εταιρείες όπως η Hyundai και η Samsung επεκτάθηκαν σε τομείς όπως τα ναυπηγεία, τα αυτοκίνητα και τα ηλεκτρονικά με τεράστια επιτυχία σε παγκόσμιο επίπεδο.
Υπήρξε κάποια στιγμή που οι εξαγωγές αναλογούσαν στο 55% και πλέον του ΑΕΠ της Νότιας Κορέας. Σήμερα, οι εξαγωγές παραμένουν σταθερές και αποτελούν περισσότερο από το 40% του ΑΕΠ. Ωστόσο, η ανταγωνιστικότητα της Νότιας Κορέας απειλείται με αποσάθρωση και ο ένοχος είναι ο γείτονας της διπλανής πόρτας: η Κίνα.
"Ο κατασκευαστικός τομέας της Νότιας Κορέας διέρχεται κρίση" λέει ο Ο Σε Τζουνγκ, μέλος της Εθνοσυνέλευσης, δείχνοντας προς το διαρκώς μειούμενο παγκόσμιο μερίδιο ναυπήγησης πλοίων, κατασκευής αυτοκινήτων, παραγωγής χάλυβα κι ακόμη και κινητών τηλεφώνων, που έχει η χώρα. Στη ναυπηγική, για παράδειγμα, την τελευταία δεκαετία η Νότια Κορέα έχει δει το μερίδιό της να μειώνεται από το 35% στο 24%, την ώρα που της Κίνας έχει σχεδόν διπλασιαστεί σύμφωνα με το Ινστιτούτο Ερευνών Κλάρκσον.
"Η Νότια Κορέα δεν μπορεί πλέον να είναι ανταγωνιστική ακολουθώντας και μιμούμενη τους άλλους... λόγω των απειλών από τις ανταγωνιστικές Κίνα και Ινδία. Επιπλέον, η Νότια Κορέα δεν έχει τη δική της σωρευμένη τεχνογνωσία".
Η "ζώνη της σκουριάς"
Η ζοφερή εικόνα απαντάται σε όλη τη χώρα, καθώς οι βιομηχανίες καταργούν δεκάδες χιλιάδες θέσεις εργασίας. Το Ουλσάν, πατρίδα της βαριάς βιομηχανίας και αυτοκινητοβιομηχανίας της Hyundai, ήταν κάποτε η πιο γρήγορα αναπτυσσόμενη και πιο πλούσια πόλη της Νότιας Κορέας. Σήμερα είναι μια "ζώνη σκουριάς" για τη χώρα και η οικονομική ύφεση αντικατοπτρίζεται στον αυξανόμενο αριθμό όσων κάνουν απόπειρα αυτοκτονίας (σχεδόν 200 μέχρι τώρα για τη φετινή χρονιά). Οι νέοι άνθρωποι εγκαταλείπουν την περιοχή: ενώ από τη δεκαετία του 1970 ο πληθυσμός του Ουλσάν είχε τετραπλασιαστεί, το 2016 άρχισε να μειώνεται.
Το Ουλσάν είναι μόλις μία από τις εννέα περιφέρειες που η κυβέρνηση έχει χαρακτηρίσει "βιομηχανικές ζώνες σε κρίση" και για την υποστήριξη των οποίων θα διαθέσει σχεδόν 1 δισ. δολάρια. Η Σεούλ ετοιμάζεται ακόμη να καταθέσει έναν συμπληρωματικό προϋπολογισμό 3,5 δισ. δολαρίων για τη δημιουργία θέσεων εργασίας και την αντιμετώπιση της ανεργίας των νέων, που παραμένει αμετακίνητη στο περίπου 10%. Ωστόσο, οι επικριτές έχουν λοιδορήσει τέτοιου είδους μέτρα, χαρακτηρίζοντάς τα "μπαλώματα", με στόχο να στηρίξουν βιομηχανίες που είναι πλέον μη βιώσιμες, αντί να αντιμετωπίζουν τα υποφώσκοντα δομικά προβλήματα.
"Η Κορέα πρέπει να επικεντρωθεί στην έρευνα, την ανάπτυξη και τη διασφάλιση τεχνολογιών αιχμής. Η Κίνα επικρατεί με γοργούς ρυθμούς έναντι των νοτιοκορεατικών εταιρειών, προχωρώντας σε μαζικές επενδύσεις" λέει ο Γιανγκ Τζουν Μο, καθηγητής Οικονομικών στο Πανεπιστήμιο Γιονσέι. Ο Λι Σου Χουν, ερευνητής στο Ινστιτούτο Πολιτικών Σπουδών Ασάν, συμμερίζεται αυτή την άποψη, λέγοντας ότι το βασικό ζήτημα που ουδείς αγγίζει είναι η εξάρτηση της χώρας "από εξαγωγές που κάνουν οι μεγάλες κοινοπραξίες". "Εντέλει είναι οι μεγάλοι όμιλοι που αποφασίζουν ποιες θα είναι οι στρατηγικές βιομηχανίες της Κορέας αντί να είναι η Κορέα που θα αποφασίζει", πρόσθεσε.
Η αντίληψη ότι η χώρα είναι εξαρτημένη από τις μεγάλες εταιρείες της ενισχύθηκε τον περασμένο μήνα όταν η Samsung - με απόσταση ο μεγαλύτερος και πλουσιότερος όμιλος της Νότιας Κορέας - δημοσιοποίησε ένα επενδυτικό σχέδιο ύψους 160 δισ. δολαρίων με στόχο να διασφαλίσει την ανάπτυξή της εν μέσω της αυξανόμενης απειλής από τους Κινέζους ανταγωνιστές. Σχεδόν 100 δισ. από το ποσό διατέθηκαν σε δαπάνες κεφαλαίου, με τον κύριο όγκο να κατευθύνεται σε έναν και μοναδικό τομέα: τους ημιαγωγούς.
Καθώς οι παγκόσμιες εταιρείες τεχνολογίας ζητούν όλο και μεγαλύτερο χώρο αποθήκευσης δεδομένων, τα τσιπ μνήμης εκτίναξαν τα κέρδη της Samsung την περασμένη χρονιά. Επιπλέον στήριξαν τις εθνικές εξαγωγές. Σύμφωνα με το Ινστιτούτο Έρευνας της Hyundai, οι ημιαγωγοί αντιστοιχούν στο 20% των εξαγωγών μέχρι στιγμής για φέτος, αυξημένοι από το 12% το 2016.
Ωστόσο, κινεζικοί όμιλοι εποφθαλμιούν τον τομέα αυτό - και έχουν κυβερνητική στήριξη. Όπως προβλέπει το σχέδιο "Κατασκευασμένο στην Κίνα 2025", το Πεκίνο έχει καταστήσει σαφές ότι θέλει να κυριαρχήσει στη βιομηχανία υψηλής τεχνολογίας. "Σε ό,τι αφορά τις εξαγωγές έχουμε πρόβλημα: ο μεγαλύτερος πελάτης μας (η Κίνα) έχει γίνει ανταγωνιστής μας" λέει ο Πίτερ Κιμ, αναλυτής επενδύσεων στο Μίρε Άσετ Νταεγού στη Σεούλ. "Το μοναδικό πράγμα που κρατάει τη θέση του αυτή τη στιγμή είναι οι ημιαγωγοί".
Η νέα οικονομική στρατηγική
Από την πλευρά της, η κυβέρνηση Μουν έχει σχεδιάσει μια διπλής όψης οικονομική στρατηγική. Η πρώτη είναι "η ανάπτυξη με οδηγό το εισόδημα". Ο Πρόεδρος Μουν έχει προωθήσει πολιτικές για τη βελτίωση των εργασιακών συνθηκών και την αύξηση των μισθών με την ελπίδα πως η αύξηση της κατανάλωσης θα πυροδοτήσει έναν ενάρετο κύκλο απασχόλησης και ανάπτυξης.
"Στο παρελθόν, η οικονομική μας ανάπτυξη είχε ως μοχλό κυρίως τις εξαγωγές αλλά τώρα στρεφόμαστε σε μια πιο ισορροπημένη ανάπτυξη με την άνοδο της ιδιωτικής κατανάλωσης και τη σταθερή άνοδο των μισθών" λέει ο κ. Γιουν, οικονομικός σύμβουλος του Προέδρου.
Η πολιτική αυτή ωστόσο αντιμετωπίζει ήδη αντίσταση από το πλήθος των κατά κύριο λόγω ζημιογόνων μικρών και μικρομεσαίων επιχειρήσεων, που δεν αντέχουν οικονομικά να πληρώνουν αυξημένους μισθούς. Το απίστευτο επίπεδο του χρέους των νοικοκυριών -περίπου 1,15 τρισ.- έχει επίσης παίξει ρόλο, εμποδίζοντας την κατανάλωση.
Ο έτερος άξονας στην οικονομική ατζέντα του Προέδρου Μουν είναι να ενισχύσει αυτό που η κυβέρνησή του αποκαλεί "καινοτόμα ανάπτυξη". Έχοντας αντιληφθεί την απειλή που αποτελεί η Κίνα, η Σεούλ έχει αφήσει να εννοηθεί ότι θα επιδιώξει μαζικής κλίμακας απορρύθμιση προκειμένου να ενθαρρύνει "προστιθέμενης αξίας" βιομηχανίες υψηλής τεχνολογίας και να δώσει ώθηση στην παραγωγικότητα, που σύμφωνα με κάποιες μετρήσεις είναι μόλις η μισή από ό,τι στις ΗΠΑ.
Φρένο στις chaebol
Κεντρική ιδέα είναι να δημιουργηθεί αυτό που ο κ. Γιουν αποκαλεί "χώρος οριοθετημένης ανάπτυξης" για νεοφυείς και μικρές επιχειρήσεις, οι οποίες επί μακρόν εμποδίζονταν από την κυριαρχία στην αγορά των διαρκώς επεκτεινόμενων μεγάλων ομίλων της Νότιας Κορέας - των λεγόμενων chaebol, των εταιρειών - μεγαθηρίων, που ανήκαν σε μια οικογένεια ή έναν ιδιοκτήτη. “Η συνεισφορά των chaebol στην οικονομική ανάπτυξή μας ήταν μεγάλη, απέδιδαν φόρους και δημιούργησαν θέσεις εργασίας. Όμως τώρα πια έχουν καταχρηστικά κέρδη μέσα από καταχρηστικές ενδοεταιρικές συμφωνίες. Αυτό παρακωλύει περαιτέρω τον ανταγωνισμό".
Ο Κουόν Γκου Χουν, οικονομολόγος της Goldman Sachs, λέει ότι είναι αισιόδοξος πως η νοτιοκορεατική οικονομία θα μπορούσε να γίνει ακόμη πιο ανταγωνιστική, καθώς διαθέτει έναν ισχυρό τεχνολογικό τομέα και έναν πληθυσμό υψηλής μόρφωσης. Το κλειδί, ωστόσο, είναι εάν θα μπορέσει να αγκαλιάσει "περισσότερο και όχι λιγότερο" την παγκοσμιοποίηση.
"Αυτό που θα πρέπει να παρακολουθήσουμε δεν είναι εάν ο συγκεκριμένος δρόμος που παίρνουν οι νοτιοκορεατικές εταιρείες είναι σωστός ή λάθος, αλλά πώς λειτουργούν και αλλάζουν και εάν είναι ανοιχτές σε νέους τρόπους επιχειρείν, ιδίως με την παγκοσμιοποίηση" λέει αναφερόμενος στην επικρατούσα αντίληψη ότι λίγες από τις νοτιοκορεάτικες εταιρείες είναι πραγματικά παγκόσμιες στη στάση και στον τρόπο λειτουργίας. "Πολλοί άνθρωποι πλέον έχουν μια αρνητική άποψη για την παγκοσμιοποίηση, αλλά στην περίπτωση της Κορέας, που έχει απέναντί της τον δημογραφικό παράγοντα, η παγκοσμιοποίηση θα έχει ζωτική σημασία".
Το δημογραφικό και ο κίνδυνος της "ιαπωνοποίησης"
Το δημογραφικό παραμένει μία από τις μεγαλύτερες προκλήσεις για τη Νότια Κορέα και είναι ένα ζήτημα που διαδοχικές κυβερνήσεις απέτυχαν να αντιμετωπίσουν με επιτυχία. Το έθνος των 50 εκατομμυρίων έχει έναν από τους πιο γρήγορα γηρασκόμενους πληθυσμούς στον κόσμο. Έως το 2060, περισσότερο από το 40% των πολιτών θα είναι άνω των 65 ετών, αύξηση 13% σε σχέση με σήμερα. Το ποσοστό του πληθυσμού που είναι σε ηλικία εργασίας - η οποία ορίζεται ανάμεσα στα 15 και τα 65 - έφτασε στο υψηλότερο σημείο του το 2016 με 73% και η πρόβλεψη είναι πως θα πέσει στο 50% το 2060.
"Η κορεατική οικονομία αντιμετωπίζει μια σειρά διαρθρωτικών προκλήσεων, που παρεμποδίζουν τις μακροπρόθεσμες προοπτικές ανάπτυξής της. Η κύρια είναι το δυσμενές δημογραφικό" λέει η Έντα Ζόλι, οικονομολόγος του Διεθνούς Νομισματικού Ταμείου.
Η δημογραφική ανεπάρκεια, σε συνδυασμό με την απειλή που συνιστά για τη βιομηχανία η Κίνα, έχει ωθήσει πολλούς να πιστεύουν ότι η Νότια Κορέα είναι καταδικασμένη σε μια παρατεταμένη περίοδο μειωμένης ανάπτυξης και ύφεσης - μια κατάσταση που έχει υποστεί η Ιαπωνία τις τελευταίες δύο δεκαετίες.
"Δεν μπορούμε να αποφύγουμε αυτά που πέρασε η Ιαπωνία" λέει ο Παρκ Τσονγκ Χουν, επικεφαλής ερευνών στην πολυεθνική εταιρεία τραπεζικών και οικονομικών υπηρεσιών Standard Chartered στη Σεούλ. "Το κλειδί είναι ότι μπορούμε να ελαχιστοποιήσουμε τον αντίκτυπο της 'ιαπωνοποίησης' και ότι μπορούμε να καθυστερήσουμε την 'ιαπωνοποίηση'".
Η Έντα Ζόλι αναγνωρίζει τις ομοιότητες ανάμεσα στη Νότια Κορέα και την Ιαπωνία, αλλά επισημαίνει ότι "οι λεγόμενες χαμένες δεκαετίες της Ιαπωνίας ήταν συνέπεια μιας σειράς εξωγενών σοκ". Επίσης, η Νότια Κορέα διαθέτει πολλά εργαλεία πολιτικής για την αναζωογόνηση της ανάπτυξης, υποστηρίζει, σημειώνοντας ότι η Σεούλ θα μπορούσε να χρησιμοποιήσει τον "σημαντικό δημοσιονομικό χώρο" της για να στηρίξει την εργασία και τις μεταρρυθμίσεις στην αγορά προϊόντων. "Η Νότια Κορέα έχει μία από τις πιο υγιείς δημοσιονομικές θέσεις ανάμεσα στις αναπτυγμένες οικονομίες" λέει.
Αυτό είναι μια πραγματικότητα που οι Νοτιοκορεάτες αξιωματούχοι αρχίζουν επιτέλους να αναγνωρίζουν. Πριν από λίγες ημέρες, ο Κιμ Ντονγκ Γεόν, υπουργός Οικονομικών, δεσμεύτηκε να αυξήσει το ποσοστό δαπανών στον προϋπολογισμό κατά 7,7% το επόμενο έτος, από 5,7% φέτος. "Το θετικό σε όλο αυτό είναι ότι όταν η Κορέα στριμώχνεται στη γωνία λόγω κάποιας κρίσης, βγαίνει ο καλύτερος χαρακτήρας των ανθρώπων" λέει ο κ. Κιμ, ο ειδικός στις στρατηγικές επενδύσεις, θυμίζοντας την εμπειρία που είχε η χώρα στη διάρκεια της οικονομικής κρίσης του 1997 στην Ασία, όταν χιλιάδες πολίτες πρόσφεραν ό,τι είχαν σε χρυσό στην κυβέρνηση για να αντιμετωπίσει την καταιγίδα. "Πάντα έπρεπε να αγωνιζόμαστε".
Ένα δώρο ειρήνης;
Εν μέσω των προκλήσεων που αντιμετωπίζει η οικονομία της Νότιας Κορέας δεν λείπουν και οι ευκαιρίες. Στη Σεούλ υπάρχει αυξανόμενος ενθουσιασμός για ενδεχόμενο άνοιγμα της οικονομίας της Βόρειας Κορέας, κάτι που θα μπορούσε να αποδειχθεί θείο δώρο για τη Νότια. "Η νέα μηχανή της ανάπτυξής μας μπορεί να βρεθεί στην ενδοκορεατική οικονομική συνεργασία εάν συνδυαστούν το κεφάλαιο και η τεχνολογία της Νότιας με το φτηνό εργατικό δυναμικό και τη γη της Βόρειας Κορέας" λέει ο Τσο Μπονγκ Χουν, αντιπρόεδρος του Ινστιτούτου Οικονομικών Ερευνών IBK.
Είναι μια προοπτική που η κυβέρνηση του Μουν Τζάε Ιν στη Σεούλ δείχνει να γνωρίζει πολύ καλά. Καθώς οι γεωπολιτικές εντάσεις αμβλύνθηκαν στη διάρκεια αυτού του καλοκαιριού, ο Νοτιοκορεάτης ηγέτης προωθεί μια πιο βαθιά οικονομική συνεργασία με την Πιονγκιάνγκ, κίνηση που θα μπορούσε να προκαλέσει το μένος των ΗΠΑ.
Ο Πρόεδρος Μουν ανακοίνωσε πριν από λίγες εβδομάδες ότι έως το τέλος του χρόνου η Σεούλ θα δημιουργήσει σιδηροδρομικές και οδικές συνδέσεις με τον Βορρά και θα εργαστεί προς την κατεύθυνση μιας "ασιατικής σιδηροδρομικής κοινότητας", που ελπίζει ότι μπορεί να λειτουργήσει ως προάγγελος μιας περιφερειακής εμπορικής ένωσης.
Τα σχέδια αυτά θα μπορούσαν να προσθέσουν περισσότερο από 1% στο ετήσιο ΑΕΠ της Νότιας Κορέας και να δημιουργήσουν περισσότερες από 700 χιλιάδες νέες θέσεις εργασίας τα επόμενα πέντε χρόνια σύμφωνα με μια μελέτη του Ινστιτούτου ΙΒΚ. Ο οδικός χάρτης θα έδινε εν τοις πράγμασι τέλος στο "νησιωτικό" status της Νότιας Κορέας, που θα συνδεόταν με τα περιφερειακά ενεργειακά και μεταφορικά δίκτυα στη Ρωσία και την Κίνα.
Μακροπρόθεσμα, μια ενωμένη χερσόνησος θα "μπορούσε να υπερκεράσει τη Γαλλία, τη Γερμανία και ενδεχομένως την Ιαπωνία σε ό,τι αφορά το ΑΕΠ σε δολάρια, εάν επιτευχθεί η δυναμική ανάπτυξης που έχει η Βόρεια Κορέα", όπως αναφέρει μια μελέτη της Goldman Sachs.
Ενώ οι κινεζικές εταιρείες μοιάζουν να είναι πιο προετοιμασμένες για να λάβουν θέση στην αγορά της Βόρειας Κορέας, οι μεγάλοι όμιλοι της Νότιας Κορέας δεν κρύβουν την αδημονία τους για τις ευκαιρίες που ανοίγονται. Κοινοπραξίες ατσαλιού και τσιμέντου που θα μπορούσαν να οικοδομήσουν τις νέες υποδομές έχουν δει τις μετοχές τους να εκτοξεύονται. "Η οικονομική συνεργασία με τη Βόρεια Κορέα είναι η μεγάλη μας ελπίδα" λέει ο Λι Γουόν Ιν, επικεφαλής της Zebra Investment Management στη Σεούλ. "Σε διαφορετική περίπτωση, το μέλλον φαντάζει ζοφερό".
