Live τώρα    
25°C Αθήνα
ΑΘΗΝΑ
Αίθριος καιρός
25 °C
23.2°C25.8°C
2 BF 33%
ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ
Αίθριος καιρός
24 °C
23.4°C26.8°C
2 BF 33%
ΠΑΤΡΑ
Αίθριος καιρός
21 °C
20.0°C24.8°C
2 BF 49%
ΗΡΑΚΛΕΙΟ
Ελαφρές νεφώσεις
21 °C
20.2°C21.0°C
2 BF 69%
ΛΑΡΙΣΑ
Ελαφρές νεφώσεις
25 °C
24.0°C24.9°C
2 BF 33%
LE MONDE / Κίνημα Πέντε Αστέρων: Ούτε Δεξιά ούτε Αριστερά... ούτε Κέντρο
  • Μείωση μεγέθους γραμματοσειράς
  • Αύξηση μεγέθους γραμματοσειράς
Εκτύπωση

LE MONDE / Κίνημα Πέντε Αστέρων: Ούτε Δεξιά ούτε Αριστερά... ούτε Κέντρο

Επιμέλεια: Βασίλης Παπακριβόπουλος

Οι βουλευτικές εκλογές της 4ης Μαρτίου βύθισαν την Ιταλία σε μια περίοδο πολιτικής αβεβαιότητας. Δύο αυτοαποκαλούμενα «αντισυστημικά» κόμματα κατέλαβαν τις πρώτες θέσεις και οι διαπραγματεύσεις κράτησαν πολλές εβδομάδες, με πολλές αναταραχές, μέχρι τελικά να σχηματιστεί η νέα κυβέρνηση στις 2 Ιουνίου. Ο ένας από τους δύο κυβερνητικούς εταίρους, το Κίνημα Πέντε Αστέρων, το οποίο αναδείχθηκε πρώτο κόμμα της χώρας μέσα σε μερικά χρόνια, αποτελεί «αγνώστου ταυτότητος πολιτικό αντικείμενο» σε Ιταλία και Ευρώπη.

Του Luca Manucci*

Οι επιδόσεις του Κινήματος Πέντε Αστέρων (Κ5Α) στις τελευταίες βουλευτικές εκλογές στην Ιταλία προκάλεσε χιονοστιβάδα αντιδράσεων κατάπληξης. Αποτελούν, ωστόσο, την αναπόφευκτη συνέπεια μιας χρόνιας πολιτικής και οικονομικής κρίσης. Το υψωμένο μεσαίο δάκτυλο προς την πολιτική τάξη, τους δημοσιογράφους και τους ευρωπαϊκούς θεσμούς, σύμβολο του κόμματος, λειτούργησε ως βαλβίδα αποσυμπίεσης για την οργή εκατομμυρίων ψηφοφόρων. Οι Ιταλοί φαίνεται να εκτιμούν την αίσθηση κάθαρσης που τους προσφέρει...

Σε μελέτη που δημοσιεύτηκε το 2016, οι οικονομολόγοι Γκουλιέλμο Μπαρόνε και Σάουρο Μοτσέτι αποδεικνύουν ότι οι σημερινές πιο πλούσιες οικογένειες της Φλωρεντίας έχουν το ίδιο επώνυμο ή ανήκουν στις ίδιες γραμμές συγγένειας με τις οικογένειες των οποίων οι τεράστιες περιουσίες προκαλούσαν τα σχόλια ήδη από τον 15ο αιώνα.1 Η ακλόνητη θέση όσων κατέχουν την οικονομική εξουσία ίσως εξηγεί, σε κάποιο βαθμό, γιατί σχεδόν 11 εκατομμύρια Ιταλοί ψήφισαν το Κ5Α.

Τα μεγάλα κόμματα που κυβερνούν την Ιταλία εδώ και είκοσι χρόνια ευθύνονται για την αναιμική ανάπτυξη, την υψηλή ανεργία (ειδικά των νέων) και το ανεξέλεγκτο δημόσιο χρέος.2 Σε συνδυασμό με τα αλλεπάλληλα σκάνδαλα διαφθοράς που συνδέονται με την πανταχού παρούσα μαφία, ο καταστροφικός απολογισμός έχει εξανεμίσει την εμπιστοσύνη του λαού προς τους ηγέτες του. Επομένως το Κ5Α αντιμετωπίστηκε από πολλούς ως διέξοδος, ως υπόσχεση εκδίκησης απέναντι σε ένα πολιτικό σύστημα αφομοιωμένο από μια κάστα που φροντίζει μόνο τα προνόμιά της.

Ο Τζουζέπε («Μπέπε») Γκρίλο, ιδρυτής του κινήματος, είχε προειδοποιήσει από το μπλογκ του, το 2014, ότι το Κ5Α υπολόγιζε να πολεμήσει τρεις κατηγορίες αντιπάλων: «Τους δημοσιογράφους, οι οποίοι αλληλοκαλύπτονται για να προστατεύσουν την ‘κάστα’ (και τα εισοδήματά τους), τους καθεστωτικούς επιχειρηματίες, οι οποίοι είναι πάντα διατεθειμένοι να προσφέρουν ανταλλάγματα για το δικαίωμα πρόσβασης στις δημόσιες συμβάσεις ή στις παραχωρήσεις δημόσιας περιουσίας, και, τέλος, τους πολιτικούς, οι οποίοι αξίζουν λιγότερο από πόρνες».

Ο διάδοχός του στην ηγεσία του κομματος Λουίτζι Ντι Μάιο, 31 ετών, πλέον αναπληρωτής πρωθυπουργός και υπουργός Βιομηχανίας και Απασχόλησης, \ χαιρέτισε το αποτέλεσμα της 4ης Μαρτίου προβλέποντας τον ερχομό της «Τρίτης Δημοκρατίας των πολιτών» στα ερείπια της σημερινής Δεύτερης Δημοκρατίας. Η οποία είχε, και αυτή, οικοδομηθεί πάνω στις στάχτες των σκανδάλων διαφθοράς που είχαν σφραγίσει την πολιτική ιστορία της Ιταλίας μέχρι το 1994, την κατάρρευση των μεγάλων πολιτικών κομμάτων της μεταπολεμικής περιόδου και την άνοδο στην εξουσία του Σίλβιο Μπερλουσκόνι.

Όταν το Κ5Α συμμετείχε πρώτη φορά σε βουλευτικές εκλογές, το 2013, υποσχόταν να ανοίξει το Κοινοβούλιο «σαν μια κονσέρβα με τόνο» -για να δημοσιοποιήσει τα μυστικά του, τις διάφορες μεθοδεύσεις και διευθετήσεις. Το μπλογκ του Γκρίλο, που ξεκίνησε το 2005, γέννησε, τέσσερα χρόνια αργότερα, ένα διαδικτυακό κίνημα που αποτελεί σήμερα το μεγαλύτερο κόμμα της χώρας.

Το φαινόμενο εξηγείται, κατ’ αρχάς, από το σύστημα διαδικτυακών εργαλείων που επεξεργάστηκε το κόμμα προκειμένου να διευκολύνει τη συμμετοχή των υποστηρικτών του και να καθιερώσει ένα είδος άμεσης δημοκρατίας, με τη δυνατότητα επιλογής των υποψηφίων και των εκπροσώπων του κόμματος, καθορισμού των θέσεών του στο ένα ή το άλλο ζήτημα και διεξαγωγής δημοψηφισμάτων.

Το Κ5Α προωθεί μια αντίληψη της δημοκρατίας βασισμένη στη διαδικτυακή διαβούλευση, γεγονός που θεωρητικά προσδίδει μεγαλύτερη νομιμοποίηση στις αποφάσεις του. Η ψηφιακή ουτοπία του -οργάνωση της διαβούλευσης των πολιτών μέσω διαδικτυακών φόρουμ- έχει ήδη αλλάξει την πολιτική ζωή. Κάθε Ιταλός μπορεί πια να εκφράσει τη γνώμη του ή τη διάθεσή του με ένα απλό κλικ, χωρίς τη διαμεσολάβηση ενός κόμματος, ενός συνδικάτου ή μιας εφημερίδας, που θεωρείται ιδιαίτερα απεχθής.

Άλλο στοιχείο που πρέπει να ληφθεί υπόψη: Το Κ5Α είναι, τουλάχιστον για την ώρα, το μόνο πολιτικό κόμμα στην Ιταλία που μπορεί να εμφανίσει (σχεδόν) λευκό ποινικό μητρώο. Τα πολιτικο-οικονομικά σκάνδαλα είναι τόσο συνηθισμένα στη χώρα, ώστε το ένα διαδέχεται το άλλο, με μοναδικό αποτέλεσμα την περαιτέρω διάβρωση της αξιοπιστίας των κομμάτων. Η έλξη που ασκεί το Κ5Α προκύπτει κυρίως από ένα στοιχειώδες αξίωμα: ένας πολίτης χωρίς πείρα στην πολιτική θα είναι πάντα πιο τίμιος από οποιονδήποτε επαγγελματία του παλαιού καθεστώτος. Δεν πραγματοποιείται κομματική συνάντηση του Κινήματος Πέντε Αστέρων χωρίς οι συμμετέχοντες να τραγουδήσουν, την κατάλληλη στιγμή, την αγαπημένη τους επωδό «Onestà, onestà!» («Τιμιότητα, τιμιότητα!»), η οποία έχει γίνει το ηχητικό έμβλημα του κινήματος.

Επίσης η άνοδος του Κ5Α μπορεί να συνδεθεί με την υπόσχεσή του για θέσπιση καθολικού ελάχιστου εγγυημένου εισοδήματος (βλ. το άρθρο της Mona Chollet που δημοσιεύουμε σήμερα). Μολονότι το εγγυημένο εισόδημα θα ήταν περιορισμένο, τόσο σε ύψος (780 ευρώ) όσο και σε διάρκεια, οι εκλογικές επιδόσεις του κόμματος συνδέονται στενά με τον αριθμό των ανέργων. Στο νότιο τμήμα της χώρας, όπου η ανεργία των νέων είναι από τις υψηλότερες στην Ευρωπαϊκή Ένωση, το Κ5Α έλαβε πάνω από το 40% των ψήφων.

Σε εθνικό επίπεδο ήρθε πρώτο μεταξύ των ανέργων, των εργατών, των υπαλλήλων, των νοικοκυρών και των φοιτητών. Εξάλλου το κόμμα παρουσίασε ένα γενναιόδωρο κοινωνικό πρόγραμμα -περισσότερα χρήματα για τα σχολεία και τα νοσοκομεία, αύξηση των συντάξεων κ.ο.κ.- σε συνδυασμό με την υπόσχεση για μείωση των φόρων. Το γεγονός αυτό όμως δεν αρκούσε για να ξεχωρίσει το Κ5Α από τους αντιπάλους του: στις εκλογές του Μαρτίου όλα τα μεγάλα κόμματα πρότειναν την αύξηση των δημοσίων δαπανών και τη μείωση της φορολογίας...

Η μετα-ιδεολογική προσέγγιση του κόμματος μπορεί επίσης να λειτούργησε προς όφελός του. Στον βαθμό που δεν δεσμεύεται από μια προκαθορισμένη γραμμή ή ένα σύστημα πεποιθήσεων, το Κ5Α διαθέτει απεριόριστη προγραμματική ευελιξία και μπορεί να κινηθεί όπου φυσάει ο άνεμος. Κάτι τέτοιο του επιτρέπει να έχει στους κόλπους του ψηφοφόρους με διαμετρικά αντίθετες απόψεις. Η επικοινωνιακή στρατηγική του κόμματος ενισχύει την τάση αυτή.

Την ώρα που ο εκρηκτικός Γκρίλο και ο υπασπιστής του Αλεσάντρο Ντι Μπατίστα γοητεύουν τις πιο ριζοσπαστικές μερίδες ψηφοφόρων, ο σοβαρός και συναινετικός Ντι Μάιο καθησυχάζει τους μετριοπαθείς. Ο πολιτικός επιστήμονας Ίλβο Ντιαμάντι παρομοιάζει το Κ5Α με ένα λεωφορείο που στην πρώτη στάση ανεβάζει τους αριστερούς ψηφοφόρους και στην επόμενη στάση συλλέγει δεξιούς ή ακροδεξιούς ψηφοφόρους, για να μετατραπεί έτσι στο όχημα υποδοχής της αντιπολιτικής διαμαρτυρίας.3

«Το Κ5Α δεν είναι ούτε δεξιό ούτε αριστερό: είναι με τους πολίτες» διαβεβαίωνε ο Γκρίλο στο ιστολόγιό του το 2013. «Σκληρά λαϊκιστικό. Εάν ένας νόμος είναι καλός, τον ψηφίζουμε. Εάν είναι κακός, δεν τον ψηφίζουμε». Στη συγκεκριμένη θεώρηση του κόσμου φασισμός και κομμουνισμός έχουν εξίσου καταδικαστεί από την Ιστορία, όπως εξάλλου και τα παραδοσιακά κόμματα, που έχουν καταντήσει λείψανα. Πολλοί Ιταλοί υιοθετούν μια τέτοια θεώρηση του κόσμου σε τέτοιο βαθμό ώστε ο ίδιος ο όρος «ιδεολογία» να αντιμετωπίζεται πλέον στη χώρα ως πομπώδης έκφραση. Η άποψη ότι πρέπει να δοκιμαστούν άλλα πράγματα, «υπερβαίνοντας τις διαχωριστικές γραμμές», κερδίζει συνεχώς έδαφος.

Σε λεπτά ζητήματα, όπως τα δικαιώματα των ομοφυλοφίλων ή το μεταναστευτικό, το Κ5Α συνήθως αποφεύγει να πάρει ξεκάθαρη θέση. Σε έρευνα που διεξηγάγαμε μαζί με τον Μίτσι Άμσλερ προσπαθήσαμε να μετρήσουμε την ελαστικότητα της ρητορικής του Κ5Α μέσα από τα κείμενα που αναρτά εδώ και δέκα χρόνια ο Γκρίλο στο ιστολόγιό του, το οποίο λειτουργεί ως επίσημος δίαυλος επικοινωνίας.4

Η πληθωρική παραγωγή του -ένα κείμενο την ημέρα- προσεγγίζει μια εντυπωσιακή ποικιλία θεμάτων. Πρόκειται περισσότερο για μια μετα-ρητορική πάνω σε μια ορισμένη αντίληψη της άμεσης δημοκρατίας παρά για διατύπωση θέσεων σε καθένα από τα υπό διαπραγμάτευση ζητήματα. Συνήθως επιχειρείται να επιβληθεί μια μανιχαϊστική αντίληψη του κόσμου, στην οποία ένας αγνός λαός αντιπαρατίθεται στις διεφθαρμένες ελίτ.

Ακόμη και τα πέντε «αστέρια», που υποτίθεται ότι συμβολίζουν τις προτεραιότητες του κινήματος -δημόσια ύδρευση, συλλογικές μετακινήσεις, βιώσιμη ανάπτυξη, δωρεάν πρόσβαση στο Διαδίκτυο για όλους και προστασία του περιβάλλοντος-, έχουν σταδιακά χάσει τη σημασία τους. Έχοντας λάβει κεντρική θέση στη ρητορική του κινήματος το 2005 και το 2006, επανεμφανίστηκαν το 2011 και το 2012 πριν εξαφανιστούν εκ νέου.

Το Κ5Α επιδεικνύει την ικανότητα προσαρμογής του κυρίως στο ζήτημα της Ευρώπης. Ενώ το ζήτημα εθεωρείτο αμελητέο μεταξύ 2005 και 2013, αναδύθηκε ως σημαντικό θέμα στις ευρωεκλογές του 2014, όταν το κόμμα ρίχτηκε στη μάχη ζητώντας να αποχωρήσει η Ιταλία από την Ευρωζώνη -αίτημα που ξεχάστηκε ήδη από την επομένη των εκλογών. Ο ίδιος ο Γκρίλο το εξήγησε εκείνη την εποχή: καθώς το Κ5Α δεν έχει «ούτε δόγματα ούτε ιδεολογικό βάθρο», η θέση του είναι «σαφέστατη και ευέλικτη: μπορούμε να διατηρήσουμε το ευρώ, όπως και να το εγκαταλείψουμε, ανάλογα με τα συμφέροντα του έθνους».

Μπορεί οι συνεχείς αλλαγές γραμμής, οι οποίες δικαιολογούνται από τις διαδικτυακές ψηφοφορίες, να είναι εκλογικά αποδοτικές βραχυπρόθεσμα, αλλά δεν φαίνεται να μπορούν να συνεχιστούν σε βάθος χρόνου. Αναλαμβάνοντας τη διακυβέρνηση της χώρας υποχρεώνεται να πάρει θέση στα ζητήματα που διχάζουν την κοινή γνώμη, με κίνδυνο να δυσαρεστήσει μερίδα των ψηφοφόρων του. Εξάλλου η αρχή που υπαγορεύει την επιλογή των υποψηφίων με κριτήριο την τιμιότητά τους παρά τα προσόντα τους και την εμπειρία τους δεν έχει μόνο πλεονεκτήματα.

Η «οικονομολόγος» Αλέσια Ντ’ Αλεσάντρο, την οποία ενέταξε ο Ντι Μάιο στην τεχνοκρατική ομάδα του, μπορεί κάποτε να χρειαστεί να δώσει εξηγήσεις για το γεγονός ότι, στην πραγματικότητα, δεν έχει κανένα δίπλωμα στα οικονομικά, παρά μόνο ένα αόριστο ενδιαφέρον για τον συγκεκριμένο τομέα («Στον ελεύθερο χρόνο μου διαβάζω τον ‘Economist’» δήλωσε). Τα αλλεπάλληλα στραβοπατήματα της Βιρτζίνια Ράτζι και τα σκάνδαλα που την περιβάλλουν από τότε που εξελέγη δήμαρχος της Ρώμης, τον Ιούνιο του 2016, επιβεβαιώνουν εξίσου ότι μερικά κλικ στο Διαδίκτυο δεν αρκούν για την επιλογή των καλύτερων υποψηφίων ούτε εγγυώνται την απόλυτη διαφάνεια.

Οι ψηφοφόροι του Κ5Α έχουν πολλούς λόγους να αισθάνονται προδομένοι ή απογοητευμένοι με δεδομένη την κατάσταση στη χώρα τους. Άλλωστε η πικρία αυτή δεν αποτελεί ιταλική ιδιαιτερότητα. Τα μετα-ιδεολογικά πολιτικά μορφώματα ενισχύουν την επιρροή τους και σε άλλες χώρες της Ευρώπης. Σχεδόν παντού τα σοσιαλδημοκρατικά κόμματα υποχωρούν, ενώ οι συντηρητικοί παρακολουθούν τμήμα της βάσης τους να στρέφεται προς την Ακροδεξιά. Στη συγκεκριμένη ιστορική φάση η αποκήρυξη κάθε ιδεολογίας μπορεί να φαίνεται ως η μαγική φόρμουλα για την εξασφάλιση ευρείας εκλογικής επιρροής.

Η κατάταξη των κομμάτων με μια λογική Αριστεράς - Δεξιάς γίνεται όλο και πιο δύσκολη υπόθεση. Ένα κόμμα μπορεί να υιοθετεί δεξιές θέσεις στο πολιτιστικό πεδίο διεξάγοντας εκστρατείες κατά της μετανάστευσης ή του γάμου των ομοφυλοφίλων, ενώ ταυτόχρονα να προτείνει προοδευτικά μέτρα στο οικονομικό ή στο κοινωνικό πεδίο. Για την ώρα πάντως το Κ5Α παραμένει μοναδική περίπτωση στην Ευρώπη. Κανένα άλλο κόμμα δεν είναι τόσο δομικά μετα-ιδεολογικό. Το Podemos στην Ισπανία γεννήθηκε και αυτό από ένα κίνημα ενάντια στις ανισότητες και τη διαφθορά (τους «Aγανακτισμένους»), ενώ, όπως και το Κ5Α, εξυμνεί την άμεση δημοκρατία. Ωστόσο, κατατάσσεται ξεκάθαρα στην Αριστερά. Αντίθετα, το Εθνικό Μέτωπο της Μαρίν Λεπέν στη Γαλλία ή το Κόμμα Ανεξαρτησίας της Μεγάλης Βρετανίας (UKIP) του Τζέραρντ Μπάτεν επαναλαμβάνουν ότι δεν ανήκουν ούτε στη Δεξιά ούτε στην Αριστερά, αλλά η εθνικιστική ρητορική τους ωθεί κάποιον να τα τοποθετήσει χωρίς δισταγμό στην Ακροδεξιά.

Σε τελική ανάλυση το Κ5Α θα έπρεπε μάλλον να συγκριθεί με τα κόμματα των Πειρατών, τα οποία κατέγραψαν ισχυρή παρουσία για κάποια περίοδο στη Σουηδία, τη Γερμανία, την Τσεχία και τη Φινλανδία. Και αυτά τα κόμματα εξυμνούσαν την άμεση δημοκρατία, τη διαφάνεια, την ελευθερία στην ενημέρωση και τη μάχη κατά της διαφθοράς πριν καταρρεύσουν, στην πλειονότητά τους, λόγω έλλειψης ισχυρής και συνεκτικής ηγεσίας, καθώς και αρκετά ευρείας και λαϊκής κοινωνικής βάσης.

Καθώς η Ιταλία αποτελούσε πάντοτε εργαστήριο για την υπόλοιπη Ευρώπη (φασισμός τη δεκαετία του 1920, πολιτική αστάθεια τη δεκαετία του 1960, κυβέρνηση τεχνοκρατών τη δεκαετία του 1990...), μάλλον και άλλοι πολιτικοί σχηματισμοί θα εμπνευστούν από τη στρατηγική του Κ5Α, δυστυχώς ή ευτυχώς.

* O Luca Manucci είναι πολιτικός επιστήμονας, ερευνητής στο Πανεπιστήμιο της Ζυρίχης

1 Guglielmo Barone et Sauro Mocetti, «Intergenerational mobility in the very long run: Florence, 1427-2011», Working Papers, αρ. 1060, Κεντρική Τράπεζα της Ιταλίας, Ρώμη, Απρίλιος 2016.

2 Βλ. Andrea Fumagalli, «'Jobs Act', le grand bluff de Matteo Renzi», «Le Monde diplomatique», Ιούλιος 2016.

3 Ilvo Diamanti, «Κ5Α, né destra né sinistra: il partito 'pigliatutti' che punta ai delusi della politica», «La Repubblica», Ρώμη, 10 Απριλίου 2017.

4 Luca Manucci και Michi Amsler, «Where the wind blows: Five Star Movement’s populism, direct democracy and ideological flexibility», Italian Political Science Review, τομ. 48, αρ. 1, Κέιμπριτζ (Ηνωμένο Βασίλειο), Μάρτιος 2018.

ΣΧΕΤΙΚΑ ΑΡΘΡΑ

ΓΝΩΜΕΣ

ΠΕΡΙΣΣΟΤΕΡΑ

EDITORIAL

ΑΝΑΛΥΣΗ

SOCIAL