Των Joe Leahy και Andres Schipani
Ο Αμπίλιο Ικεζίρι είδε πρώτα τον καπνό που υψωνόταν πάνω από την πόλη Χουμαϊτά του Αμαζονίου και ύστερα το εξαγριωμένο πλήθος. Οι παράνομοι χρυσωρύχοι είχαν βάλει φωτιά στα τοπικά γραφεία της Ibama, της υπηρεσίας προστασίας του περιβάλλοντος της Βραζιλίας, σε αντίποινα για την καταστροφή των σκαφών που χρησιμοποιούσαν για την αναζήτηση χρυσού στα ποτάμια της περιοχής. Ο δασοφύλακας Ικεζίρι φοβήθηκε ότι σειρά είχε το δικό του γραφείο και έδωσε εντολή για εκκένωση καθώς πλησίαζε το πλήθος. «Ένας άνδρας χτυπούσε το αυτοκίνητό μου και τράβηξα το πιστόλι μου» λέει ο δασοφύλακας. Ο άνδρας έκανε πίσω και ο Ικεζίρι κατάφερε να σωθεί, αλλά οι χρυσωρύχοι έκαψαν το γραφείο του.
Αρκετές εβδομάδες μετά τις επιθέσεις αυτές του περασμένου Οκτωβρίου, τα σημάδια είναι ορατά. Έχουν απομείνει μόνο οι καμένοι σκελετοί των κτηρίων και των οχημάτων των δυο οργανισμών. Η πόλη Χουμαϊτά, ανάμεσα σε δασικά καταφύγια και κοντά στο σημείο όπου συναντώνται δυο εθνικές οδοί, είναι η είσοδος στην πολιτεία Αμαζόνας, που έχει μέγεθος όσο η Αλάσκα και βρίσκεται στην καρδιά του Αμαζονίου της Βραζιλίας. Το λεγόμενο «τόξο της αποψίλωσης», ένα μέτωπο που εκτείνεται από τα νότια όρια του Αμαζονίου μέχρι τις ακτές της Βολιβίας, κόβει στα δύο τη μεγαλύτερη χώρα της Λατινικής Αμερικής και πλησιάζει στην πολιτεία Αμαζόνας. Ο Αμαζόνιος είναι ευάλωτος εξαιτίας της πολιτικής αβεβαιότητας μετά την παραπομπή σε δίκη και την καθαίρεση της πρώην Προέδρου Ντίλμα Ρούσεφ το 2016 κι ενώ η χώρα οδεύει στις πιο αμφίρροπες εκλογές εδώ και δεκαετίες.
Παράνομοι υλοτόμοι, χρυσωρύχοι και κτηνοτρόφοι καθώς και έργα υποδομής, όπως αυτοκινητόδρομοι και φράγματα, προκαλούν μεγάλη καταστροφή. Το 95% της αποψίλωσης του δάσους προέρχεται από παράνομες δραστηριότητες, ενώ το 80% μετατρέπεται σε βοσκοτόπια σύμφωνα με αξιωματούχους της υπηρεσίας περιβάλλοντος. Παρότι ο ρυθμός της αποδάσωσης είναι σήμερα μικρότερος από το αποκορύφωμα του 2004, οι δραστηριότητες αυξάνονται από το 2012.
«Το τόξο της αποψίλωσης είναι εμπόλεμη ζώνη. Έχει χειροτερέψει τα τελευταία δέκα χρόνια και θα συνεχίσει να χειροτερεύει» είπε ο Ακίλας Μασκαρένας, επικεφαλής δασοφύλακας στον εθνικό δρυμό Τζαμάρι στην πολιτεία Ροντόνια.
Οι επικριτές λένε ότι η αβεβαιότητα έχει ενισχύσει τα συντηρητικά στοιχεία στο Κογκρέσο, ειδικότερα τους ruralistas (το λόμπι που εκπροσωπεί τα συμφέροντα των μεγαλοκτηματιών, των κτηνοτρόφων και των ορυχείων). Αυτό σημαίνει ότι οι γενικές εκλογές του προσεχούς Οκτωβρίου είναι σημαντικές όχι μόνο για το πολιτικό μέλλον της μεγαλύτερης χώρας της Λατινικής Αμερικής, αλλά και για το μέλλον του μεγαλύτερου παρθένου δάσους του πλανήτη, που είναι ένα από τα βασικά αντίβαρα στην κλιματική αλλαγή. Ο κόσμος παρακολουθεί με ιδιαίτερη προσοχή, καθώς το 2017 ήταν η δεύτερη πιο ζεστή χρονιά στα χρονικά, ενώ οι πάγοι της Αρκτικής μειώθηκαν σε ιστορικά χαμηλά, κυκλώνες σάρωσαν την Καραϊβική και πυρκαγιές κατέκαψαν την Καλιφόρνια. «Οι παράνομοι πρωταγωνιστές στον Αμαζόνιο αντιλαμβάνονται αυτή την κατάσταση και προσπαθούν να την εκμεταλλευτούν με ριπές αποδάσωσης» λέει ο Σάουλο Ροντρίγκες Φίλο του Πανεπιστημίου της Μπραζίλια, συγγραφέας μιας μελέτης που διαπιστώνει ότι η πολιτική αβεβαιότητα τείνει να οδηγεί σε μεγαλύτερη αποψίλωση των δασών. "Για τον Αμαζόνιο το 2018 και το 2019 είναι επικίνδυνες χρονιές", λέει.
Μέχρι το 2012 φαινόταν πως η Βραζιλία βρισκόταν σε καλό δρόμο ώστε να εφαρμόσει τη δέσμευσή της για μηδενική παράνομη αποδάσωση μέχρι το 2030 καθώς και τον εθνικό στόχο για μείωση της αποδάσωσης σε όχι περισσότερα από 3.900 τετραγωνικά χιλιόμετρα το έτος μέχρι το 2020.
Εφαρμόζοντας αυστηρά μέτρα, η Βραζιλία μείωσε δραστικά τον ρυθμό αποδάσωσης κατά 83% σε 4.571 τετραγωνικά χλμ. μεταξύ του 2004 και του 2012, σύμφωνα με το κρατικό ινστιτούτο ερευνών INPE. Αλλά από το 2012 η αποδάσωση ξαναφούντωσε και έφτασε τα 7.893 τετραγωνικά χλμ. μεταξύ Αυγούστου 2015 και Ιουλίου 2016. Πέρυσι μειώθηκε κατά 16%, καθώς η οικονομία σημείωσε ύφεση, αλλά παραμένει σε υψηλά επίπεδα σε σχέση με το 2012. «Δεν βλέπω πώς η Βραζιλία θα καταφέρει να μειώσει την αποδάσωση από 6.000-8.000 τετραγωνικά χλμ. σε 3.900 τετραγωνικά χλμ.» λέει ο επιστήμονας Κάρλος Νόμπρε που ασχολείται με την κλιματική αλλαγή. «Η πρόκληση για το 2030 είναι ακόμα μεγαλύτερη, εκτός εάν υπάρξει μια πολύ σαφής αλλαγή της πολιτικής για το περιβάλλον και αυτό θα ξεκαθαριστεί μόνο όταν μάθουμε ποιος είναι ο νικητής των εκλογών του 2018».
«Ταύρος, σφαίρα και Βίβλος»
Στις δημοσκοπήσεις επικρατέστεροι είναι ο ακροδεξιός Γιαΐρ Μπολσονάρο και ο αριστερός πρώην πρόεδρος Λούλα Ντα Σίλβα, ο οποίος κινδυνεύει με φυλάκιση δέκα ετών αν απορριφθεί η έφεσή του για την καταδίκη του για διαφθορά. Αναλυτές εκτιμούν πως θα υπάρξουν και άλλες υποψηφιότητες. Αλλά όποιος κερδίσει πιθανώς θα βρεθεί αντιμέτωπος με ένα Κογκρέσο όπου έχουν μεγάλη επιρροή οι συντηρητικοί μετά και τη σχετική υποχώρηση του αριστερού Κόμματος των Εργατών των Ρούσεφ και Λούλα.
Στους συντηρητικούς περιλαμβάνεται το μπλοκ των ruralistas, που έχει 228 βουλευτές ή το 44% της Κάτω Βουλής και πάνω από το ένα τέταρτο των εδρών της Γερουσίας. Μαζί με άλλα δύο υπερκομματικά λόμπι, εκείνο της δημόσιας ασφάλειας, που έχει 299 βουλευτές, και το λόμπι των ευαγγελιστών, που αριθμεί 199 βουλευτές, συγκροτούν μια μεγάλη δύναμη στο Κογκρέσο, που είναι γνωστή ως «ταύρος, σφαίρα και Βίβλος». Αυτό το μέτωπο είναι πολύ ισχυρό, λέει ο Κομφούκιο Άιρες Μούρα, κυβερνήτης της πολιτείας Ροντόνια, πρώην βουλευτής που ανήκε στους ruralistas. "Η διαφωνία με αυτή την ομάδα είναι χάσιμο χρόνου", προσθέτει.
Η επιρροή των ruralistas στο Κογκρέσο είναι δυσανάλογη, καθώς το 86% του πληθυσμού της χώρας ζει σε πόλεις. Ο λόγος είναι απλός. Ο αγροκτηνοτροφικός τομέας είναι το αστέρι της βραζιλιανικής οικονομίας. Από απλός εισαγωγέας σπόρων σιτηρών στη δεκαετία του 1970, ο αγροτικός τομέας αποτελεί σήμερα το 42% των εξαγωγών σύμφωνα με το κρατικό ινστιτούτο Ipea. Ο νυν Πρόεδρος της Βραζιλίας, ο Μισέλ Τέμερ, γνωρίζει τι σημαίνει η αύξηση της δύναμης των ruralistas. Κατηγορούμενος για διαφθορά τον περασμένο Μάιο, κατάφερε να γλιτώσει την παραπομπή του σε δίκη εν μέρει χάρη στη δική τους βοήθεια σε δύο ψηφοφορίες στο Κογκρέσο. Οι επικριτές λένε ότι σε αντάλλαγμα ο Τέμερ πέρασε ή προσπάθησε να περάσει μέσα στον τελευταίο ενάμιση χρόνο μια σειρά από νόμους οι οποίοι ωφελούν τους κτηματίες και τις εξορύξεις σε βάρος του δάσους, όπως καταγγέλλουν ακτιβιστές.
Ένας από τους νόμους αυτούς είναι ο MP 759, που επιτρέπει στους καταπατητές δημόσιας γης να παίρνουν τίτλους ιδιοκτησίας με έκπτωση. Ο νόμος για τους «άρπαγες της γης», όπως τον αποκαλούν οι εισαγγελείς, ενθαρρύνει τους καταπατητές του Αμαζόνιου, αλλά η κυβέρνηση υποστηρίζει πως με τον νόμο αυτό βοηθά τους φτωχούς και άκληρους.
Με άλλα μέτρα η κυβέρνηση Τέμερ επιχείρησε να περιορίσει την έκταση των προστατευόμενων περιοχών, να χαλαρώσει τους περιβαλλοντικούς όρους αδειοδότησης, να περιορίσει τα δικαιώματα των ιθαγενών πληθυσμών και να διευκολύνει την εκμετάλλευση της γης τους από εξορυκτικές και αγροκτηνοτροφικές εταιρείες σύμφωνα με την Ομάδα Εργασίας για τη Μηδενική Αποδάσωση, στην οποία περιλαμβάνονται το Παγκόσμιο Ταμείο για την Άγρια Φύση και η Greenpeace. Η ομάδα υποστηρίζει ότι η Βραζιλία διαθέτει 10 εκατομμύρια εκτάρια εγκαταλελειμένης γης που θα μπορούσαν να χρησιμοποιηθούν για αγροτική εκμετάλλευση αντί να προχωρά σε αποδάσωση.
«Δεχόμαστε μεγάλη πίεση από τους ruralistas» λέει ένα ανώτερο στέλεχος του υπουργείου Περιβάλλοντος. «Ζούμε σε μια κοινοβουλευτική δικτατορία».
Ο Πρόεδρος Τέμερ δεν κατάφερε να τα περάσει όλα. Επιχείρησε να αλλάξει τα όρια του προστατευόμενου καταφυγίου Jamanxim αλλά αναγκάστηκε να υποχωρήσει όταν βρέθηκε αντιμέτωπος με μεγάλες κινητοποιήσεις. Η κυβέρνησή του υποστηρίζει πως πέρυσι μειώθηκε ο ρυθμός αποδάσωσης. Αξιωματούχοι λένε κατ' ιδίαν ότι ο υπουργός Περιβάλλοντος Χοσέ Σαρνέι Φίλο έδρασε παρασκηνιακά εναντίον των χειρότερων μέτρων που απαιτούσε το Κογκρέσο.(...) Από την πλευρά τους, οι ruralistas υποστηρίζουν πως αντιτίθενται στην παράνομη αποδάσωση και αποκαλούν τους επικριτές τους “οικολόγους της πολυθρόνας».
Πολιτικό χρήμα και αδειοδοτήσεις
Εν τω μεταξύ, στον Αμαζόνιο συνεχίζεται ο πόλεμος κατά των περιβαλλοντικών εγκλημάτων. Στην πολιτεία Ροντόνια, ο δασοφύλακας Ιράμ Μέντες και πέντε αστυνομικοί μιας ειδικής μονάδας, όλοι οπλισμένοι με αυτόματα, ελέγχουν ένα ορυχείο κασσίτερου δίπλα στον εθνικό δρυμό Τζάμαρι. Το αυτοσχέδιο ορυχείο με τον αδιάβροχο μουσαμά έχει καταστρέψει ένα ρυάκι δίπλα στο πάρκο, δημιουργώντας ένα βουνό από λάσπη. Ο επόπτης του ορυχείου παρουσιάζει στον Μέντες μια άδεια, αλλά, όπως προκύπτει από το σύστημα γεωγραφικού εντοπισμού GPS, το ορυχείο θα έπρεπε να βρίσκεται δύο χιλιόμετρα πιο μακριά. «Στείλε μου όλα τα έγγραφα» λέει ο δασοφύλακας, απειλώντας τον με δίωξη.
Παρά αυτή την επίδειξη δύναμης, στελέχη αυτής της υπηρεσίας που βρίσκονται στην πρώτη γραμμή, όπως ο Μέντες, είναι απαισιόδοξα και διαμαρτύρονται για έλλειψη μέσων και χρηματοδότησης. Στη Ροντόνια και στις γύρω πολιτείες η υπηρεσία για την προστασία των εθνικών δρυμών ICMbio διαθέτει μόνο τριάντα φύλακες για να καλύψει συνολικά 4 εκατομμύρια εκτάρια γης. Σύμφωνα με έκθεση του αρμόδιου ελεγκτικού φορέα, μεταξύ 2010 και 2016 ο συνολικός αριθμός των φυλάκων της υπηρεσίας Ibama μειώθηκε κατά 26%, σε 965.
Στην άλλη πλευρά, οι εγκληματίες είναι καλά οργανωμένοι και οπλισμένοι, ειδικά οι παράνομοι υλοτόμοι.
«Διάφοροι πολιτικοί χρηματοδοτούνται από τον κλάδο της υλοτομίας, αυτό είναι γεγονός» λέει ο Ντανιέλ Αζεβέντο Λόμπο, εισαγγελέας στη Ροντόνια, και προσθέτει ότι η Βραζιλία χρειάζεται ένα «πλυντήριο» για το περιβάλλον, αναφερόμενος στην ομώνυμη έρευνα κατά της πολιτικής διαφθοράς που συγκλονίζει τη χώρα τα τελευταία τέσσερα χρόνια. Εισαγγελικές και αστυνομικές πηγές λένε ότι ακόμα κι όταν οι ομοσπονδιακές υπηρεσίες αναλαμβάνουν δράση, οι τοπικές αρχές συχνά παρεμβαίνουν και βοηθούν τους εγκληματίες.
Μετά τα επεισόδια στη Χουμαϊτά, η κυβέρνηση της πολιτείας Αμαζόνας παραχώρησε άδειες σε ορισμένους από τους χρυσωρύχους που εμπλέκονταν προκειμένου να νομιμοποιήσουν τις εξορύξεις με το επιχείρημα ότι η πόλη εξαρτάται από αυτή τη βιομηχανία. Αλλά η ομοσπονδιακή Εισαγγελία άσκησε διώξεις εναντίον τους και κατάφερε να μπλοκάρει δικαστικά τη χορήγηση των αδειών.
Σύμφωνα με τις δημοσκοπήσεις, οι περισσότεροι Βραζιλιάνοι υποστηρίζουν την προστασία του περιβάλλοντος. Αλλά αξιωματούχοι που χειρίζονται το πρόβλημα λένε ότι το μέλλον είναι δυσοίωνο, εκτός εάν αναδειχθούν από τις εκλογές πολιτικοί που θέλουν πραγματικά να καταπολεμήσουν την αποψίλωση των δασών.
«Όσο υπάρχει δάσος δεν θα σταματήσουν να κόβουν δέντρα» είπε χαρακτηριστικά ο Άουρο Νόιμπαρ, επικεφαλής αξιωματικός της Ibama, ο οποίος υπηρετούσε στο γραφείο που πυρπολήθηκε στη Χουμαϊτά. Κατάφερε να ξεφύγει από το πλήθος μαζί με έναν φρουρό που πυροβόλησε στον αέρα. «Η πολιτική που ασκείται σήμερα για την προστασία του δάσους είναι σαν να προσπαθούμε να στεγνώσουμε ένα κομμάτι πάγου με μια πετσέτα. Ο πάγος θα συνεχίσει να λιώνει μέχρι να μην απομείνει τίποτα».
