Ακόμα και για τους ελάχιστα μυημένους στην ουσία των ομηρικών επών, ο Οδυσσέας είναι μια ανεξιχνίαστη περσόνα. Παραμένει εν πολλοίς ένα αντιφατικό αίνιγμα: Θύμα ή θύτης, υποχείριο της μοίρας ή αδίστακτος καπάτσος που "τρέπει" κάθε αντιξοότητα προς όφελός του; Έτσι λοιπόν, η μεγάλη πρόκληση για όσους αποπειράθηκαν να μεταφέρουν την Οδύσσεια σε μια άλλη γλώσσα, δεν ήταν απλώς να "μεταφράσουν" την κοσμοδαιμονική περιπλάνηση του αρχέτυπου ήρωα με όρους και λεξιλόγιο βατά στην εκάστοτε συγκυρία και εποχή, αλλά ουσιαστικά να αποκωδικοποιήσουν την προσωπικότητά του. Από αυτή τη δοκιμασία δεν ξέφυγε κανείς και ειδικά εκείνοι που επιχείρησαν να μεταφέρουν το ομηρικό έπος σε μια γλώσσα με πολύ μεγάλη μεταβλητότητα, ανοιχτή δομή και ευρεία νοηματική και δημιουργική μορφολογία όπως η αγγλική.
Ανάμεσά τους δίχως εξαίρεση και ο πρώτος εξ αυτών, ο σύγχρονος του Σαίξπηρ, δραματουργός, ποιητής και μεταφραστής -πολλοί τον θεωρούν το αντίπαλον δέος του πρώτου- κλασικιστής, επηρεασμένος από τους Έλληνες στωικούς, Τζορτζ Τσάπμαν. Λέγεται ότι σπούδασε στην Οξφόρδη αλλά αυτό δεν είναι βεβαιωμένο. Ήταν πάντως φτωχός κι έτσι δεν κατόρθωσε να μπει στη βασιλική αυλή. Ο Τσάπμαν έμεινε στην ιστορία ως ο πρώτος που μετέφρασε στα αγγλικά τα έπη του Ομήρου, την Ιλιάδα και την Οδύσσεια, το 1615.
Έκτοτε, έχουν εκδοθεί περίπου 60 αγγλικές μεταφράσεις των ομηρικών έργων, οι μισές από αυτές μόνον τα τελευταία 100 χρόνια, και καμιά δεκαριά άλλες τις τελευταίες δύο δεκαετίες. Έχουν όλες τους ένα κοινό γνώρισμα: υπογράφονται από άνδρες. Η Βρετανίδα κλασικίστρια Έμιλι Γουίλσον, της οποίας η μετάφραση της Οδύσσειας κυκλοφόρησε στις αρχές του μήνα, είναι υπεύθυνη για την πρώτη αγγλική απόδοση του ομηρικού έπους από γυναίκα. Και φυσικά ούτε αυτή αντιστάθηκε στον πειρασμό να αποκρυπτογραφήσει τον μυθικό πλάνητα.
Το αίνιγμα μιας λέξης
Μιλώντας στον δημοσιογράφο του "New York Times Magazine", δοκιμιογράφο, κριτικό και μεταφραστή Ουάιατ Μέισον, λέει -περισσότερο ενθουσιασμένη παρά απογοητευμένη- πως ένα από τα μεγαλύτερα προβλήματα που είχε να αντιμετωπίσει ήταν η απόδοση της λέξης "πολύτροπος", η πρώτη-πρώτη περιγραφή που μας δίνει ο Όμηρος για τον Οδυσσέα. "Πρόκειται φυσικά για ένα ολόκληρο ερώτημα, αν η ιδιότητα του ήρωα έχει παθητική έννοια (ή ενεργητική), αν προκαλεί δηλαδή τις 'πολλές τροπές' ή υπόκειται σ’ αυτές", εξηγεί η Ουίλσον, καθηγήτρια σήμερα στο Πανεπιστήμιο της Πενσυλβάνια.
"Το πρόθεμα 'πολυ-' σημαίνει πολλά ή πολλαπλά, 'τρόπος' σημαίνει 'στροφή'. Το 'πολλά' και 'πολλαπλά' μπορεί να υποδηλώνουν ότι ο ήρωας υπόκειται σε πολλές τροπές καθώς έχει θέσει εαυτόν στην κατάσταση που τον οδήγησε στην Τροία, κι έπειτα οι θεοί και οι θεότητες και όλοι οι δαίμονες τον τρέπουν εκτός της πορείας στην οποία ιδανικά θα ήθελε να βρίσκεται. Ειδάλλως, μπορεί να είναι ο τυχοδιώκτης εκείνος τύπος που πάντα κατορθώνει να αντεπεξέρχεται από οποιαδήποτε κατάσταση μετατρέποντάς την προς όφελός του. Θα μπορούσε έτσι να είναι ο τρέπων. Επομένως, το ερώτημα είναι αν ο Οδυσσέας είναι ο τρεπόμενος ή ο τρέπων. Θυμάμαι ότι αυτό ήταν ένα από τα μεγάλα ερωτήματα απ' τα οποία έπρεπε να αρχίσω".
Το ότι εξακολουθούν να υπάρχουν ακόμα ανοιχτά ζητήματα γύρω από ένα λογοτεχνικό έργο σχεδόν τριών χιλιετιών, το οποίο όλοι γνωρίζουν και έχουν ακούσει, που έχει επηρεάσει αναρίθμητους συγγραφείς ανά τους αιώνες, από τον Βιργίλιο ώς τον Τζέιμς Τζόις, και που μαζί με την Ιλιάδα αποτελούν μέρος της Δυτικής κουλτούρας την οποία είναι αδύνατον να φανταστούμε χωρίς αυτά- όπως επισημαίνει ο Μέισον-, αφορά στον τρόπο που η 46χρονη κλασικίστρια επεδίωξε να επαναπροσδιορίσει τη δουλειά της σύγχρονης λογοτεχνικής μετάφρασης, φιλοδοξία που φαίνεται να είναι εν μέρει κληρονομική καθώς κατάγεται από μεγάλη οικογένεια ακαδημαϊκών από την πλευρά της μητέρας της.
Λέξεις στο μικροσκόπιο
Έχοντας επίγνωση ότι οι συγγραφείς που εκτιμούσε και θαύμαζε προέρχονταν από την αρχαιότητα, η Ουίλσον έκανε διδακτορικές σπουδές στην κλασική και συγκριτική λογοτεχνία στο Πανεπιστήμιο του Γέιλ. "Αγάπησα τον Πλούταρχο, αλλά όχι τόσο βαθιά όσο τον Σοφοκλή, τον Ευριπίδη, τον Μίλτον. Ήθελα να αφιερώσω περισσότερο χρόνο στον Ευριπίδη", λέει.
"Αν παραδεχθούμε πως οι ιστορίες έχουν σημασία, τότε έχει σημασία το πώς τις αφηγούμαστε και αυτό υφίσταται στο επίπεδο της μικροσκοπικής επιλογής των λέξεων, όπως επίσης και στο επίπεδο του ποια ιστορία θα επιλέξεις για να αρχίσεις, κι έπειτα, τι ακριβώς ιστορία είναι αυτή. Το βασικό ερώτημα 'τι μας λέει η ιστορία' θα εξαρτηθεί από τη γλώσσα, από τις λέξεις που χρησιμοποιείς".
Στη μεταφρασμένη Οδύσσειά της, η Ουίλσον έχει κάνει μικρές αλλά, όπως φαίνεται, ριζικές αλλαγές στον τρόπο που παρουσιάζονται πολλές βασικές σκηνές του ομηρικού έπους. Ριζικές, διότι στα 400 χρόνια διαδοχικών μεταφράσεων του έργου, κανείς μεταφραστής δεν έχει αποτολμήσει τα είδη των αλλαγών που τόλμησε η Ουίλσον, "ισιώνοντας" ένα κείμενο που, όπως λέει η ίδια, έχει συσσωρεύσει στρεβλώσεις μέσω των μεταφράσεων. Αυτές οι επάλληλες προσθήκες επηρεάζουν τον τρόπο που ακόμα και οι μελετητές που γνωρίζουν το πρωτότυπο αντιλαμβάνονται το ομηρικό έπος.
Φυσικά, η πρώτη από αυτές τις αλλαγές βρίσκεται στον πρώτο-πρώτο στίχο του ποιήματος. Κι ενώ θα περίμενε κανείς πως ύστερα από 402 χρόνια μεταφράσεων της Οδύσσειας θα υπήρχε συναίνεση μεταξύ των μεταφραστών για το αγγλικό ισοδύναμο της λέξης "πολύτροπος", αυτό δεν είναι εντέλει δεδομένο. Μεταξύ των 60 περίπου αποδόσεων στα αγγλικά της συγκεκριμένης λέξης που έχουν υπάρξει μέχρι σήμερα, το κοινό στοιχείο όλων είναι ότι οι μεταφραστές αγνοούσαν σε μεγάλο βαθμό την ασάφεια που είναι ενσωματωμένη στην λέξη. Έτσι, οι περισσότεροι έχουν επιλέξει ευθείες περιγραφές για την ιδιοσυγκρασία του Οδυσσέα που εκτείνονται από τη θετική του πλευρά (οξύνους, πολύπλευρος) ώς την αρνητική (ανειλικρινής, ανήσυχος, πονηρός).
Το βασικό ερώτημα
"Από τις υπάρχουσες μεταφράσεις, νομίζω ότι κανένας δεν μπόρεσε να απαντήσει στο αναπάντητο ερώτημα του αναγνώστη που δεν γνωρίζει ελληνικά, και το οποίο παραμένει στην πραγματικότητα το αρχικό ζήτημα της Οδύσσειας και ενσωματώνεται στην πέμπτη μόλις λέξη του πρώτου στίχου: Τι είδους άνθρωπος είναι ο Οδυσσέας;". Η Ουίλσον προχώρησε ένα βήμα πιο πέρα από τους "προκατόχους" της αποδίδοντας την έννοια του "πολύτροπος" με μια λέξη που ίσως ταιριάζει καλύτερα στις τάσεις της εποχής ή ίσως είναι περισσότερο κατανοητή από το σημερινό κοινό: complicated (περίπλοκος, πολύπλοκος)
"Πες μου για έναν περίπλοκο άνθρωπο, Μούσα, πες μου πώς περιπλανήθηκε και χάθηκε όταν κατέστρεψε την ιερή πόλη της Τροίας..."
Η μεταφράστρια θεωρεί ότι η ετυμολογία της λέξης από το ρήμα της Λατινικής complicare που σημαίνει "διπλώνω μαζί" είναι πιο κοντά στην ιδιοσυγκρασία του Οδυσσέα, τον οποίο άλλωστε θεωρεί διπλή φύση, πολεμιστή και σύζυγο. Με την αποφασιστικότητα κάποιου που κάνει δύσκολες επιλογές, τις οποίες όμως πιστεύει, η Ουίλσον υπογραμμίζει: "Θέλω να είμαι απόλυτα συνεπής στη σχέση μου με το ελληνικό κείμενο. Θέλω να πω, μετά από πολλές διαφορετικές αναθεωρήσεις, αυτή είναι η καλύτερη λέξη που μπορεί να αποδώσει την αλήθεια".
Το τι ακριβώς κάνει η μετάφραση -ή τι πρέπει να κάνει- υπήρξε ανέκαθεν πηγή έντονων συζητήσεων. Η Βρετανίδα κλασικίστρια προσθέτει σ’ αυτή τη συζήτηση και μια μεταφυσική διάσταση. "Δεν είμαι θρησκευόμενη, όμως βρίσκω ότι υπάρχει ένα είδος θρησκευτικής πρακτικής που τελείται μαζί με τη μετάφραση. Προσπαθώ να υπηρετήσω κάτι".
