Ο δισεκατομμυριούχος Peter Hargreaves παρομοίασε πρόσφατα μια έξοδο από την Ε.Ε. με την εκκένωση της Δουνκέρκης, τον Μάιο του 1940, που σηματοδότησε την απόσυρση της Βρετανίας από την ηπειρωτική Ευρώπη και την παράδοση της Γαλλίας στις γερμανικές δυνάμεις, δυο βδομάδες αργότερα.
Ο Hargreaves δήλωσε: «Θα βγούμε έξω και θα γίνουμε ξανά εξαιρετικά επιτυχημένοι, γιατί θα είμαστε και πάλι ανασφαλείς».Συντηρητικοί πολιτικοί και υπέρμαχοι του Brexit, όπως ο Hargreaves, επικαλούνται συχνά τον ρόλο της Βρετανίας στον Β’ Παγκόσμιο πόλεμο προκειμένου να δικαιολογήσουν την ψήφο κατά της παραμονής στην Ε.Ε.
Αυτή η ρητορική, στον πυρήνα της, είναι συναισθηματική και νοσταλγική. Τέτοιες υπεραπλουστεύσεις για την εθνική ταυτότητα και τον πατριωτισμό του πολέμου αποκλείουν κάθε γόνιμη συζήτηση για το αν ένα ενδεχόμενο Brexit θα άλλαζε ή όχι τη ζωή του νησιωτικού έθνους. Επίσης, παραγνωρίζει το γεγονός ότι ο Β’ Παγκόσμιος Πόλεμος ήταν μια παγκόσμια σύγκρουση, όσο κι αν αυτό ενοχλεί τη βαθιά ριζωμένη εθνικιστική νοσταλγία.Οι αναφορές των οπαδών του Brexit, όπως αυτή του Hargreaves, εμπεριέχουν μια σειρά υπόρρητων παραδοχών, που παρουσιάζουν τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο σαν ένα είδος «χρυσού αιώνα»: Πρώτα απ’ όλα, ότι η Βρετανία είναι ισχυρότερη μόνη της, παραπέμποντας στο «φρούριο Βρετανία» ή το θαρραλέο νησιωτικό έθνος, όπως και την περίοδο του πολέμου.
Όμως τέτοιες απεικονίσεις είναι παραπλανητικές. Όπως έδειξαν ερευνητές σαν τον Ashley Jackson (The British Empire in the Second World War, 2006), μολονότι έχει μείνει στην εθνική μνήμη ως βρετανικός, ή το πολύ ευρωπαϊκός πόλεμος, στην πραγματικότητα ήταν μια παγκόσμια αυτοκρατορική σύγκρουση. Μετά τη συνθηκολόγηση της Γαλλίας, στα τέλη Ιουνίου 1940, και μέχρι την είσοδο της Αμερικής στον πόλεμο, τον Δεκέμβριο του 1941, η Βρετανία στηρίχθηκε στους άφθονους πόρους και την εργατική δύναμη της Αυτοκρατορίας και της Κοινοπολιτείας.
Η βρετανική πολεμική προσπάθεια δεν ήταν, κατά βάση, ούτε λευκή ούτε νησιωτική. Το 1945, π.χ., ο ναύαρχος Μαουντμπάτεν στηριζόταν στην πολεμική ισχύ της Νοτιοανατολικής Διοίκησης, που αποτελούνταν κατά 58% από Ινδούς και 25% από Αφρικανούς. Αυτοί και η υποστήριξη από διάφορους Ευρωπαίους συμμάχους και τις ΗΠΑ συνέβαλαν στην τελική νίκη.Συνεπώς, το επιχείρημα ότι η Βρετανία θα ήταν καλύτερα εκτός Ε.Ε. διότι ήταν μόνη και νικηφόρα κατά τη διάρκεια της τελευταίας παγκόσμιας σύγκρουσης αποτελεί μια παραπλανητική αναπαράσταση. Χρησιμοποιεί την ιστορία όπως την «θυμούνται» μέσα σε ένα πολύ συγκεκριμένο εθνικό πλαίσιο.
Αν εξετάσουμε αυτούς τους ισχυρισμούς από μια ευρύτερη, παγκόσμια ή αυτοκρατορική, σκοπιά, αποδεικνύεται το ακριβώς αντίθετο: «η Βρετανία δεν είναι καλύτερα μόνη».Το δεύτερο πρόβλημα με τη χρήση της ιστορίας ως δικαιολόγηση του Brexit είναι η εξύμνηση της καθημερινής εμπειρίας κατά τη διάρκεια του πολέμου. Η νοσταλγία γι’ αυτή την «εκπληκτική ανασφάλεια» προέρχεται από έναν εύκολα αναγνωρίσιμο μύθο της εποχής: ότι, αντιμέτωπες με την καταστροφή, οι «μάζες» συσπειρώθηκαν για «να κάνουν τη Βρετανία μεγάλη ξανά». Μόνο που σήμερα δεν είναι μια τέτοια περίοδος, ούτε ο πόλεμος, ως βιωμένη εμπειρία, ήταν τόσο απλουστευτικός όσο η «εκπληκτική ανασφάλεια».Ασφαλώς, όπως δείχνουν εκθέσεις του υπουργείου Πληροφοριών, κατά τη διάρκεια του πολέμου στη Βρετανία δεν κυριαρχούσε η ηττοπάθεια. Από την άλλη, αναδεικνύεται μια πολύπλοκη εικόνα για το πώς ήταν η ζωή την περίοδο εκείνη, όπου εντάσσεται και η υπεροψία απέναντι στους Ευρωπαίους συμμάχους.
Οι φημολογίες, ειδικά το φθινόπωρο του 1940, για γερμανική εισβολή κυριαρχούσαν. Οι εκθέσεις ήταν γεμάτες δηλητηριώδη σχόλια για τους Εβραίους που έβρισκαν καταφύγιο στους σταθμούς του υπογείου. Και το 1941 τα αντιγαλλικά αισθήματα ήταν τόσο έντονα που το υπουργείο Πληροφοριών συνέστησε τη διεξαγωγή εκστρατείας καταπολέμησής τους, έπειτα από εκθέσεις για βίαιες επιθέσεις εναντίον ναυτών των Ελεύθερων Γάλλων του Ντε Γκωλ, που τους πέρασαν για στρατιώτες του Βισύ. Δηλώσεις όπως αυτές του Hargreaves προκαλούν τη νοσταλγία για μια κοινωνική συνοχή και ομοιογένεια που δεν υπήρξε ποτέ κατά τη διάρκεια του πολέμου. Επιπλέον, υποστηρίζουν ότι η πολιτική αποστασιοποίηση της Βρετανίας από την Ευρώπη θα απαλείψει διχαστικά ζητήματα, όπως αυτό της μετανάστευσης, και θα ανασυστήσει μια «χαμένη» εθνική συνοχή.Αυτές οι αναδρομές υποβάλλουν την ιδέα ότι η βρετανική κοινωνία κατά τη διάρκεια του πολέμου –στην πραγματικότητα, μέχρι την είσοδό της στην Ε.Ε.– ήταν σε μεγάλο βαθμό αρμονική, ακριβώς επειδή δεν είχε να αντιμετωπίσει τα ζητήματα τα οποία συζητάμε σήμερα. Πράγματι, αντιμετώπιζε διαφορετικά προβλήματα, που δεν ήταν λιγότερο επώδυνα απ’ όσα βρίσκονται σήμερα επί τάπητος. Η βρετανική κοινωνία της εποχής χαρακτηριζόταν και αυτή από μεγάλες διαιρέσεις και τεράστιες ανισότητες. Επίσης, το ζήτημα της μετανάστευσης, ιδιαίτερα της εβραϊκής στην υπό βρετανική εντολή Παλαιστίνη, ήταν εξαιρετικά αμφιλεγόμενο. Μολονότι τα προβλήματα αυτά ήταν διαφορετικά από όσα συζητούνται σήμερα, δεν σημαίνει ότι ήταν λιγότερο σημαντικά ή συγκρουσιακά. Με άλλα λόγια, μια ευρύτερη ματιά δείχνει ότι η ψήφος υπέρ της αποχώρησης δεν θα επαναφέρει τη Βρετανία στον χρυσούν αιώνα της «εκπληκτικής ανασφάλειας» –γιατί, απλούστατα, μια τέτοια εποχή δεν υπήρξε ποτέ.Πρόσφατα, ο πρώην δήμαρχος του Λονδίνου Μπόρις Τζόνσον ισχυρίστηκε ότι η Ε.Ε. μπορεί να συγκριθεί με τα σχέδια του Χίτλερ ή του Ναπολέοντα.
Οι πρώτοι μεταπολεμικοί ευρωπαϊκοί θεσμοί, όπως η ΕΚΑΧ, δημιουργήθηκαν με στόχο την αποφυγή ενός νέου πολέμου. Η εξίσωση της Ε.Ε. με έναν επιθετικό και επεκτατικό δικτάτορα διαστρέφει τους ίδιους τους ιδρυτικούς της στόχους. Ο Τζόνσον χρησιμοποιεί μια α-ιστορική ρητορική, ελπίζοντας να χειραγωγήσει τους ψηφοφόρους, προκειμένου να συνδέσουν αρνητικά την ιδέα και την ιστορία της Ε.Ε. με καθεστώτα, ουσιαστικά, μη συγκρίσιμα.Ο πρώην υπουργός Εργασίας Ίαν Ντάνκαν Σμιθ υπεράσπισε τον Τζόνσον λέγοντας ότι επικαλέστηκε ένα «ιστορικό γεγονός». Η ιδέα ότι υπάρχουν αδιαμφισβήτητα ιστορικά γεγονότα που πρέπει να υπαγορεύουν τη σημερινή και μελλοντική πολιτική είναι γελοία, γιατί τα λεγόμενα ιστορικά γεγονότα αποτελούν, στην πραγματικότητα, «ιστορική μνήμη» και η μνήμη πολύ εύκολα διαστρέφει την ιστορική πραγματικότητα.
Όπως επισημαίνει ο Tony Judt στο Η Ευρώπη μετά τον πόλεμο, η μνήμη του πολέμου τείνει απλώς να αυτοεπιβεβαιώνεται, ενώ ο ρόλος της ιστορίας είναι να αμφισβητεί και να επανορθώνει τις ανακρίβειες της ιστορικής μνήμης. Η πλευρά της «παραμονής» έχει το δικό της μερτικό στο παιχνίδι της νοσταλγίας: Ο Ντέιβιντ Κάμερον επικαλέστηκε την πλέον πατριωτική μνήμη: αυτή του Ουίνστον Τσώρτσιλ. Μια μέρα μετά τους εορτασμούς της Ημέρας της Νίκης, δήλωσε ότι ο Τσώρτσιλ θα ήθελε η Βρετανία να παραμείνει μέλος της Ε.Ε. Αναφέρθηκε στις προσπάθειές του να κρατήσει τη Γαλλία στον πόλεμο και την υποστήριξη της αμερικανικής συμμετοχής, ως παράδειγμα της αφοσίωσής του στο «πνεύμα της συνεργασίας».
Η ψήφος υπέρ της αποχώρησης θα αποτελούσε προδοσία αυτών των αξιών. Ο Κάμερον ισχυρίζεται ότι, όπως αυτό το πνεύμα συνεργασίας έσωσε τη Βρετανία και την Ευρώπη τότε, έτσι και σήμερα η παραμονή στην Ε.Ε. προσφέρει την απαραίτητη περιφερειακή ασφάλεια έναντι ενός νέου ευρωπαϊκού πολέμου.Όμως, ούτε και αυτή η σύγκριση είναι πειστική. Γιατί η προοπτική ενός νέου ευρωπαϊκού πολέμου είναι απλώς αδιανόητη. Ούτε άλλωστε υπάρχει στον ορίζοντα το απειλητικό φάσμα του ναζισμού για να μας ενώσει.
Οι θεωρούμενες απειλές για τη Βρετανία, δηλαδή η ουσιαστική απώλεια ανεξαρτησίας και η αδυναμία ελέγχου των συνόρων και της μετανάστευσης, παρουσιάζονται σαν ένα πρόβλημα που προέρχεται από τη συμμετοχή στην Ε.Ε.Η επιλεκτική χρήση της ιστορίας κατά την προεκλογική συζήτηση διαστρεβλώνει τα ιστορικά γεγονότα και την ιστορική μνήμη. Αποκαλύπτει επίσης το βαθμό στον οποίο πολλά από τα πολιτικά επιχειρήματα υπέρ του Brexit βασίζονται στη συναισθηματική επίκληση της ιστορικής νοσταλγίας. Αυτές οι αναφορές δεν μπορούν να κατανοήσουν τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο, και γενικότερα το παρελθόν, μέσα στο ευρύτερο διεθνές πλαίσιό του. Έτσι, γινόμαστε καθημερινά μάρτυρες του κινδύνου αντιμετώπισης των πρωτοβουλιών της Βρετανίας στη διεθνή πολιτική μέσα από μια στενή και έντονα εθνικοποιημένη οπτική.
Rachel Chin
Μετάφραση: Σπύρος Κακουριώτης
