Από εκείνες τις εικόνες που δημιούργησαν ανάταση από τη νίκη του ΣΥΡΙΖΑ στην Ελλάδα την περασμένη εβδομάδα ήταν τα συνεπαρμένα πρόσωπα μιας ομάδας πολύ αποφασισμένων γυναικών: των καθαριστριών του δημοσίου τομέα που απολύθηκαν στο πλαίσιο των σκληρών περικοπών και τους είχαν πει πως θα επαναπροσληφθούν άμεσα από την νέα κυβέρνηση.
Η μοίρα μερικών χαμηλόμισθων "κυριών με σφουγγαρίστρες" μακράν απέχει από τη σκληρή προσέγγιση των διεθνών διαπραγματεύσεων για απομείωση του χρέους της Ελλάδας. Ωστόσο είναι συχνά οι ζωές των γυναικών της εργατικής τάξης -που στέκονται στην ουρά των συσσιτίων, πασχίζουν να ταΐσουν τις οικογένειές τους, καθώς απολύθηκαν μαζικά από το Δημόσιο στο πλαίσιο της περικοπής θέσεων εργασίας που παρήγγειλε η τρόικα- που απεικονίζουν καλύτερα την απόγνωση, στην οποία έχουν οδηγηθεί πολλοί σε μια χώρα που έχει ρημάξει από την ύφεση.
Ο ΣΥΡΙΖΑ είχε υποσχεθεί πως "η ελπίδα έρχεται", βάζοντας τη γλώσσα των συναισθημάτων σε στεγνές αντιπαραθέσεις για ελλείμματα και αποπληρωμές χρέους. Μένει να δούμε πόσο επιτυχημένοι θα είναι στην υψηλού ρίσκου διαπραγμάτευση, στην οποία έχουν μπει με τους εταίρους τους στην Ευρωζώνη υπό τον συνεχή έλεγχο των αγορών.
Αλλά ο θρίαμβος του κόμματος -και το δράμα των καθαριστριών- υπογράμμισε το γεγονός πως τα οικονομικά δεν έχουν να κάνουν μόνο με την κατάσταση των δημοσίων οικονομικών (που βελτιώνονται στην περίπτωση της Ελλάδας) ή το ΑΕΠ (που ανεβαίνει), αλλά με την ωμή πραγματικότητα στα σπίτια και στις οικογένειες.
Ένα μάθημα από τις κρίσεις που έχουν ταράξει την Ευρωζώνη τα προηγούμενα πέντε και χρόνια είναι πως, όποιος λέει πως η μόνη απάντηση στην κρίση δημοσίου χρέους είναι να πετσοκοπούν οι δαπάνες και να γίνουν "δομικές μεταρρυθμίσεις" είναι είτε μαζοχιστής είτε απλά τρελός.
Αλλά θα μπορούσαμε να πάρουμε ένα πιο μεγάλο μάθημα, το οποίο μέχρι στιγμής οι περισσότεροι οικονομολόγοι απέτυχαν να πάρουν από τη μεγάλη ύφεση και τα χρονοβόρα επακόλουθά της: την ατομικιστική, νεοφιλελεύθερη προοπτική για τον κόσμο που καταστρέφει την ανθρωπότητα προς όφελος των εξισώσεων, αυτή τη λογική πρέπει να την πετάξουμε στον κάλαθο των αχρήστων.
Η προσέγγιση αυτή υποστηρίζεται και προφανώς δικαιώνεται από τον πολλαπλασιασμό των οικονομικών μοντέλων που σχεδιάστηκαν βλέποντας τους ανθρώπους ως κρύες δραστικά απλοποιημένες μηχανές που κινούνται με στόχο να μεγιστοποιηθεί η χρησιμότητά τους. Η αγορά εκλήφθηκε ως η απόλυτη έκφραση αυτού του υπολογιστικού ορθολογισμού, και οι αξίες της -ο ανταγωνισμός, η ιδιοτέλεια, ακόμη και η πλεονεξία- έγιναν οι θεμελιώδεις κινητήριες δυνάμεις της ζωής.
Οι συμπεριφορικοί οικονομολόγοι έχουν στολίσει τον βαρετό τούτο κόσμο με έννοιες, όπως η παράλογη ευφορία, βοηθώντας να εξηγηθεί γιατί ακόμα και οι χρηματοπιστωτικές αγορές -που υποτίθεται ότι είναι η ενσωμάτωση του σκληρού ορθολογισμού- περνούν στιγμές τρέλας. Και άλλοι δείχνουν γιατί ο όρος "κρατώντας όλα τα άλλα σταθερά" (ceteris paribus)- που ισχύει πάντα σε αυτές τις κομψές μαθηματικές εξισώσεις είναι μια ανοησία, γιατί όλα τα πράγματα δεν είναι ποτέ, μα ποτέ σταθερά.
Ωστόσο άλλοι, όπως ο Ντέιβιντ Τουκέτ από το UCL, έχουν κάνει καλή δουλειά στο να αναδείξουν τον ρόλο του συναισθήματος και της φιλοδοξίας όλων εκείνων που διαπρέπουν καταναλώνοντας λίτρα καφεΐνης στο City και οι επιλογές των οποίων μπορούν να έχουν έναν τρομακτικά καταστροφικό αντίκτυπο στους υπόλοιπους από εμάς.
Αλλά ένα νέο διασκεδαστικό βιβλίο από τη δημοσιογράφο Κατρίν Μαρσάλ υποστηρίζει πως ο "Οικονομικός Άνδρας" έχει άλλο ένα τεράστιο ελάττωμα: δεν είναι, και δεν μπορεί ποτέ να γίνει, γυναίκα.
Υπό τον έξυπνο τίτλο "Ποιός μαγείρευε το φαγητό του Άνταμ Σμιθ;" (η μανούλα του). Η Μαρσάλ υποστηρίζει πως οι παραδοσιακά γυναικείες δραστηριότητες -το μαγείρεμα, το καθάρισμα, οι αλλαγές της πάνας- έχουν αποκλειστεί συστηματικά από τη θεώρηση των οικονομολόγων για τον κόσμο, που έχουν γίνει οι "φακοί" μέσα από τους οποίους ελέγχονται σχεδόν τα πάντα.
Ο Σμιθ και οι υπόλοιποι οικονομολόγοι δεν αναρωτήθηκαν ποτέ πώς μια φραντζόλα ψωμί έφτανε στο τραπέζι τους (πέρα από τη διαδικασία με τον αγρότη κ.ο.κ) Έπαιρναν απλά ως δεδομένο πως κάποιος θα πεταγόταν στα μαγαζιά να αγοράσει τη φραντζόλα, να την κόψει, να την ψήσει, να την βουτυρώσει και να τη σερβίρει. Και να στρώσει τα κρεβάτια. Και να μαγειρέψει για τα παιδιά. Να νοιαστεί, να φροντίσει, κάτι που κάνουν κυρίως οι γυναίκες εκλαμβάνεται ως φυσική παροχή.
Αυτό βοηθάει να εξηγήσουμε γιατί ρόλοι όπως αυτός της νοσοκόμας, της καθαρίστριας είναι υποτιμημένοι σήμερα, αλλά οδηγούν και σε μία βασική παρεξήγηση των ανθρώπινων κινήτρων. Ο Οικονομικός Άνδρας στερείται αισθημάτων, οικογενειακών δεσμών, ταξική συνειδητοποίηση ή φιλίες. Είναι μια κακιά, λιγνή μηχανή που μεγιστοποιεί τη χρησιμότητα.
Ο "Οικονομικός Άνδρας" έχει απαξιωθεί όλα αυτά τα χρόνια: από τους νομπελίστες Kahneman και Tversky, για παράδειγμα, που απέδειξαν δεκαετίες πριν πως δεν σκεφτόμαστε με τον συντονισμένο, συνεπή τρόπο που απαιτείται για να λειτουργεί η λογική. Ίσως οι καθαρίστριες να κινούνταν ιδιοτελώς όταν κατασκήνωσαν έξω από το υπουργείο Οικονομικών επί μήνες, ίσως να ήταν πληγωμένες, απογοητευμένες και εξοργισμένες.
Η Μαρσάλ υποστηρίζει πως η ορθολογική κοσμοθεωρία είχε τεράστια απήχηση διότι απευθύνεται στην επιθυμία να αποκολληθούμε από έναν μπελαλίδικο κόσμο αγάπης και καθήκοντος και να παίρνουμε αποφάσεις με λογικό τρόπο.
Είναι επίσης κομψή και απ' ότι φαίνεται ισχυρή: επιτρέπει σε αυτούς που ασχολούνται με τους αριθμούς να κατασκευάσουν μοντέλα τα οποία προφανώς περιλαμβάνουν ολόκληρες οικονομίες.
Οτιδήποτε θα μπορούσε να την αντικαταστήσει θα ήταν πιο μπελαλίδικο, ασαφές και σίγουρα λιγότερο ελκυστικό για τους απανταχού λάτρεις της ορθολογικής κοσμοθεωρίας. Αλλά πιο αληθινό. Όπως το θέτει η Μαρσάλ: "η οικονομική επιστήμη θα έπρεπε να αφορά το κατά πόσο κανείς μετατρέπει ένα κοινωνικό όραμα σε ένα μοντέρνο οικονομικό σύστημα. Θα πρέπει να είναι ένα εργαλείο που θα δημιουργεί ευκαιρίες για ανθρώπινη και κοινωνική ανάπτυξη. Όχι να απευθύνεται απλά στους φόβους μας όπως αυτοί εκφράζονται ως ζήτηση στην αγορά".
Η ελπίδα και πολλά αλλά μπελαλίδικα συναισθήματα -φόβος, απληστία, πίστη ακόμη κι αγάπη- πρέπει να επανέλθουν όχι μόνο στους δρόμους της Αθήνας, αλλά στον πυρήνα των οικονομικών.
