Του Δημήτρη Καλτσώνη*
Σύμφωνα με όλες τις προβλέψεις, τα επόμενα χρόνια θα γίνει η πρώτη οικονομική δύναμη στον πλανήτη. Αυτό θα συμβεί σε δέκα, είκοσι ή το πολύ τριάντα χρόνια, εκτός αν η τάση ανατραπεί λόγω των ανακατατάξεων και συγκρούσεων που επιφέρει η παγκόσμια κρίση. Το 1949 η Κίνα βρισκόταν πίσω από την Ινδία από την άποψη του οικονομικού δυναμικού της. Βρισκόταν στον βυθό της παγκόσμιας κατάταξης, στο επίπεδο των αφρικανικών χωρών. Με την επικράτηση της επανάστασης ξεκίνησε μια πορεία ανάπτυξης με 10% ετησίως αύξηση του ΑΕΠ κατά μέσο όρο (παρά τις πολιτικές περιπέτειες του "μεγάλου άλματος" και της "πολιτιστικής επανάστασης"). Μετά το 1978 τα ποσοστά ξεπερνούσαν το 10%, για να φτάνουν ενίοτε το 14% και 15%, όπως συνέβη με το βιομηχανικό μπουμ του 1984. Ποια είναι όμως η πραγματική Κίνα;
Το ισοζύγιο δημόσιου - ιδιωτικού τομέα
Ποιο είναι το βάρος του δημόσιου και του ιδιωτικού τομέα της οικονομίας στη σημερινή Κίνα; Στις μέρες μας, μόνο το 1/3 της βιομηχανικής παραγωγής παράγεται από τον κρατικό τομέα. Το 1/3 παράγεται από τις ιδιωτικές επιχειρήσεις και το 1/3 από τις μικτής ιδιοκτησίας. Το κράτος, ωστόσο, διατηρεί τον έλεγχο στρατηγικών τομέων της οικονομίας.
Πρέπει πάντως να διευκρινιστεί ότι τα όρια ανάμεσα στις κρατικές, τις ιδιωτικές και τις μικτής ιδιοκτησίας επιχειρήσεις δεν είναι πάντοτε σαφή. Δεν είναι ξεκάθαρο το μετοχικό καθεστώς ακόμη και για μεγάλες γνωστές εταιρείες με διεθνή δραστηριότητα. Υπάρχουν, για παράδειγμα, ιδιωτικές επιχειρήσεις που δραστηριοποιούνται στο εξωτερικό, για τις οποίες υπάρχουν βάσιμες υπόνοιες ότι στην πραγματικότητα αποτελούν προκάλυμμα κρατικής επιχείρησης. Επομένως τα ανωτέρω ποσοστά είναι σχετικά.
Οι σημαντικότερες επιχειρήσεις παραμένουν κρατικές, που λειτουργούν όμως απολύτως με ιδιωτικο-οικονομικά κριτήρια. Ελάχιστες ιδιωτικές επιχειρήσεις εντάσσονταν, μέχρι πρόσφατα τουλάχιστον, στις 500 μεγαλύτερες κινεζικές επιχειρήσεις. Υφίστανται, παράλληλα, ιδιωτικές επιχειρήσεις-κολοσσοί με διεθνή εμβέλεια. Οι δημόσιες τράπεζες (που διατηρούσαν το 53% του ενεργητικού του τραπεζικού συστήματος το 2005) χρηματοδοτούν προνομιακά τον δημόσιο τομέα, με σκοπό τη διατήρηση των οικονομικών, κοινωνικών και πολιτικών ισορροπιών. Το 60-70% των δανείων κατευθύνεται στον δημόσιο τομέα.
Η οικονομική λειτουργία του κράτους
Ο ρόλος του κράτους στην καθοδήγηση της οικονομίας μέσω σχεδίου παραμένει όχι απλώς σημαντικός αλλά καθοριστικός. Ο εκσυγχρονισμός και η ανάπτυξη του παραγωγικού δυναμικού της χώρας, ακόμη και μετά το 1993, έγιναν κυρίως μέσω χρηματοδότησης από το κράτος. Υφίσταται όμως ποιοτική διαφορά ανάμεσα στον κρατικό προγραμματισμό που ίσχυε πριν από το 1993 και σε αυτόν που ακολουθείται σήμερα, ιδίως ως προς την ουσία των επιδιωκόμενων στόχων.
Ο ρόλος του κράτους εκφράζεται μέσω της πολύμορφης παρέμβασής του στον ιδιωτικό τομέα. Οι ιδιωτικές επιχειρήσεις και οι ιδιοκτήτες τους, εκτός από τη στήριξη, υφίστανται την έντονη εποπτεία του κράτους. Αυτό επιτυγχάνεται με οικονομικές μεθόδους. Για παράδειγμα, στην αυτοκινητοβιομηχανία οι επιχειρήσεις που δεν σέβονται τους στόχους του κράτους για την κατασκευή ηλεκτρικών οχημάτων υφίστανται βαριές οικονομικές κυρώσεις.
Η παρέμβαση του κράτους στις ιδιωτικές επιχειρήσεις μπορεί όμως να φτάνει μέχρι την άσκηση προσωπικών πιέσεων στους επιχειρηματίες ώστε να συμμορφωθούν με τις χαρασσόμενες από την πολιτική ηγεσία κατευθύνσεις. Οι πιέσεις αυτές μπορεί να ασκούνται ακόμη και στους πλέον ισχυρούς, με νόμιμα ή και παράνομα μέσα. Όλα αυτά καταδεικνύουν τον ισχυρό πατερναλιστικό ρόλο του κράτους και θυμίζουν έντονα τις ιστορικές καταβολές του κινεζικού καπιταλισμού στην Κίνα στις αρχές του 20ού αιώνα.
Το μονοπώλιο των κρατικών επιχειρήσεων στο εξωτερικό εμπόριο έχει καταργηθεί από το 2004. Υπάρχουν και ιδιωτικές επιχειρήσεις που απολαμβάνουν τη στήριξη του κράτους, ακόμη και για επενδύσεις στο εξωτερικό. Αυτή η στήριξη όμως διακόπτεται όταν η στρατηγική των ιδιωτικών επιχειρήσεων έρθει σε αντίθεση με εκείνη του κράτους. Έτσι, η μεγαλύτερη κινεζική ιδιωτική εταιρεία στον χώρο του αλουμινίου υποχρεώθηκε να κλείσει τις εγκαταστάσεις της και να περιορίσει το δυναμικό της κατά το 1/3, όταν η ισχύς της απείλησε την αντίστοιχη κρατική εταιρεία, ενώ παράλληλα επέφερε βαριές περιβαλλοντικές επιπτώσεις. Άλλες ιδιωτικές επιχειρήσεις αναγκάστηκαν από το κράτος να απέχουν από συγκεκριμένες επενδυτικές δραστηριότητες του εξωτερικού ή και να στραφούν στην εσωτερική αγορά. Συχνά υποχρεώνονται να δεχθούν τη συμμετοχή του κράτους. Ακόμη και μειοψηφικά πακέτα μετοχών του κράτους, του επιπέδου 10%, είναι επαρκή για να εξασφαλίσουν την επιβολή των κρατικών κατευθύνσεων στις επιχειρήσεις αυτές. Αλλά και αντίστροφα, οι κρατικές επιχειρήσεις ανοίγουν στην ιδιωτική συμμετοχή ή προωθούνται συμπράξεις με τον ιδιωτικό τομέα.
Ωστόσο, ο ιδιωτικός τομέας της οικονομίας δεν παύει να ενισχύεται. Ενώ το 1998 συνέβαλε στο 50% του ΑΕΠ, το 2003 το αντίστοιχο ποσοστό είχε φτάσει στο 68%. Σήμερα, μαζί με τον μικτό τομέα της οικονομίας φτάνει το 80% ή και περισσότερο. Υπάρχει, δηλαδή, μια αντιστροφή σε σύγκριση με τη δεκαετία του 1950, όταν τέτοια ήταν τα ποσοστά του δημόσιου τομέα της οικονομίας. Η συμμετοχή του ιδιωτικού τομέα σήμερα εντοπίζεται περισσότερο στις υπηρεσίες και λιγότερο στη βιομηχανική παραγωγή.
Η σημερινή οικονομία της Κίνας δεν είναι μια κλασική καπιταλιστική οικονομία αλλά μια υβριδική της μορφή. Θυμίζει αυτό που ο κινεζικός λαός ονομάζει «πραγματικότητα χωρίς όνομα» ή «όνομα χωρίς πραγματικότητα». Ανεξάρτητα πάντως από την αξιολόγηση του κοινωνικού και πολιτικού μοντέλου της Κίνας, ένα από τα αξιοσημείωτα στοιχεία είναι ο ρόλος του κρατικού τομέα και του κρατικού σχεδίου. Χωρίς αυτά, επί 70 ολόκληρα χρόνια, η Κίνα δεν θα είχε βγει από την καθυστέρηση, δεν θα είχε μειώσει τη φτώχεια, δεν θα είχε γίνει παγκόσμια δύναμη.
Δημήτρη Καλτσώνη, Το κράτος στην Κίνα (1949-2019), εκδ. Τόπος, 2019
Πρόκειται για το πρώτο βιβλίο στην ελληνική βιβλιογραφία που μελετά το πολιτικό σύστημα της Κίνας, τη σχέση του με την οικονομία της χώρας και την κοινωνία. Επιχειρεί μια ψύχραιμη, διεισδυτική ματιά, μακριά από λογικές ωραιοποίησης ή δαιμονοποίησης.
Εξετάζει τη διαμόρφωση και τον μετασχηματισμό του σημερινού κινεζικού κράτους από την ίδρυσή του, το 1949, μέχρι σήμερα. Αναλύει τα βασικά χαρακτηριστικά της κρατικής εξουσίας, τον τρόπο με τον οποίο συγκροτήθηκε, τα στάδια και τις συνθήκες υπό τις οποίες μετασχηματίστηκε, τις κατευθύνσεις προς τις οποίες αναπτύχθηκε. Μελετά ιδίως τους σημερινούς θεμελιώδεις πολιτειακούς θεσμούς του, τη σχέση του κράτους με τις διάφορες κοινωνικές τάξεις, τον ρόλο του ΚΚ Κίνας σήμερα.
Το βιβλίο ανιχνεύει τις πιθανές τάσεις εξέλιξης του κινεζικού κράτους. Θα αγγίξει η παγκόσμια κρίση την Κίνα; Θα διατηρηθεί το πολιτικό σύστημά της ως έχει; Στα ερωτήματα αυτά επιχειρεί να δώσει απαντήσεις.
* Ο Δημήτρης Καλτσώνης είναι αναπληρωτής καθηγητής Θεωρίας Κράτους και Δικαίου στο Πάντειο Πανεπιστήμιο
